Әбу Насыр әл-Фараби: қазақтың ба, әлде парсының данышпаны ма?

Әбу Насыр әл-Фараби – әлемдік өркениетке өлшеусіз үлес қосқан ұлы ойшыл, «екінші ұстаз» атанған ғалым. Ол философия, математика, астрономия, медицина, музыка, логика, этика, саясаттану, педагогика сияқты көптеген ғылым саласында жаңалық ашып, кейінгі ұрпаққа мол мұра қалдырды.

Алайда оның этникалық шығу тегі туралы пікірталас әлі күнге дейін жалғасып келеді. Әл-Фараби қазақ даласынан шыққан түркі данышпаны ма, әлде парсы өркениетінің бір бөлігі ме? Бұл сұраққа жауап беру үшін тарихи деректерді, ғылыми еңбектерді және әртүрлі ғалымдардың көзқарастарын саралап көрейік.

Әбу Насыр әл-Фараби 870 жылы Отырарда (ортағасырлық Фараб) дүниеге келген. Бұл қала орта ғасырларда түркі өркениетінің ең ірі ғылым, мәдениет және сауда орталығы болған.

Әл-Фарабидің толық есімі – Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан әл-Фараби. Мұндағы «Тархан» сөзі оның түркілік тегін меңзейді, себебі бұл атау түркілерде әскери шен немесе әлеуметтік мәртебені білдіретін лауазым ретінде қолданылған.

Ол алғашқы білімін туған жерінде алып, кейін Бұхара, Самарқанд, Бағдат, Дамаск, Каир, Алеппо сияқты қалаларда оқуын жалғастырды. Өз дәуірінің ең танымал ғалымдарынан сабақ алған әл-Фараби логика, медицина, астрономия, философия, музыка, математика және басқа да салаларда жетік білім алды.

Ғұлама 80-нен астам кітап жазды, оның ішінде «Қайырымды қала тұрғындары», «Музыканың үлкен кітабы», «Ғылымдар классификациясы» сияқты еңбектері әлемдік ғылымға зор ықпал етті.

Тарихи деректерге сүйенсек, әл-Фараби өмірінің соңғы жылдарын Сирияда өткізген. Ол 950 жылы Дамаск қаласында қайтыс болып, қазіргі «Баб ас-Сағир» зиратына жерленген. Оның басына араб әміршілері кесене орнатқан.

Бұл факт оның өмірінің соңғы кезеңінде араб мәдениетінің ықпалында болғанын көрсетеді, бірақ бұл оның этникалық шығу тегін өзгертпейді.

Әл-Фарабидің түркі екенін дәлелдейтін тарихи деректер

Көптеген ғалымдар әл-Фарабидің түркі екенін нақты деректермен дәлелдеген.

Совет шығыстанушысы Василий Бартольд (1928) өзінің «Средняя Азия в эпоху монгольского нашествия» атты еңбегінде әл-Фарабидің түркі текті екенін жазады. Француз тарихшысы Бернар Карра де Во (1921) әл-Фарабидің түркі тайпасынан шыққанын өз зерттеулерінде көрсеткен. Қазақ ғалымы Әбсаттар Дербісәлі (1998) әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығын зерттей келе, оның түркі халықтарының өкілі екенін дәлелдейтін нақты айғақтар бар екенін айтады. Түркиялық зерттеуші Ахмет Тұрсын Ташан әл-Фарабидің Орталық Азияда дүниеге келгенін және оның түркі мәдениетімен тығыз байланысы болғанын айтады.

Ғалымның еңбектеріндегі түркілік белгілер

Әл-Фараби еңбектерінің мазмұнын зерттегенде, оның түркілік дәстүр мен мәдениеттен алшақ болмағанын байқауға болады.

• «Музыканың үлкен кітабы» атты еңбегінде түркі халықтарының музыкалық аспаптары мен әуендерінің ерекшеліктерін сипаттайды.
• «Қайырымды қала тұрғындары» трактатында көшпелі халықтардың әлеуметтік құрылымы мен мәдениеті туралы жазады.
• «Ғылымдар классификациясы» еңбегінде түркі халықтарының ғылымға қосқан үлесі мен олардың таным-түсінігі туралы баяндайды.

Бұл оның тек араб немесе парсы мәдениетіне ғана емес, түркі өркениетіне де жақын болғанын көрсетеді.

Әл-Фараби – парсы философы ма?

Дегенмен, кейбір зерттеушілер әл-Фарабиді парсы философиясының өкілі деп санайды.

Ирандық тарихшы Сайид Хоссейн Наср (2006) әл-Фараби парсы мәдениетінің ықпалында болғанын айтады. Парсы ғалымы Голамреза Авани (2010) әл-Фарабидің еңбектерінде қолданылған кейбір терминдер парсы философиясымен ұштасатынын алға тартады. Араб және парсы тарихшыларының кейбірі әл-Фарабиді «ислам өркениетінің өкілі» ретінде сипаттайды.

Неге олар әл-Фарабиді парсы деп атайды?

Әл-Фараби еңбектерінің барлығы дерлік араб тілінде жазылған. Бірақ бұл оның араб немесе парсы екенін білдірмейді. Орта ғасырларда ғылымның тілі араб тілі болған. Ол өмірінің соңғы жылдарын Сирияда өткізді, араб-парсы мәдениетінің орталығында өмір сүрді. Парсы тарихшылары оның шығармашылығын ирандық философиялық мектепке жатқызуға тырысты. Бірақ бұл факторлар оның этникалық тегін өзгертпейді.

Неліктен даулы мәселе?

Әл-Фарабидің мұрасы бірнеше өркениеттің ықпалымен дамыған, сондықтан әр ел оны өзіне телуге тырысады.

Түркілер оны өз ғұламасы деп санайды, себебі ол Отырарда туған, түркі мәдениетінен шыққан.
Парсы зерттеушілері оның еңбектерінде парсы философиясының әсері бар деп есептейді.
Арабтар оны ислам философиясының дамуына үлес қосқан тұлға ретінде таниды.
Батыс ғалымдары оны «араб философы» деп атаған, себебі оның еңбектері орта ғасырларда араб тілінде таралған.

Қорытынды: Әл-Фараби кімнің ғұламасы?

Бұл сұраққа біржақты жауап беру қиын, өйткені оның өмір жолы мен ғылыми мұрасы бірнеше өркениеттің тоғысқан жерінде қалыптасты.

• Туған жеріне қарасақ – ол түркі әлемінің перзенті. Ол түркілердің ірі мәдени және ғылым орталығы болған Отырарда дүниеге келді, есімі түркіше «Тархан» атағымен байланысты.
• Ғылыми еңбектеріне қарасақ – ол ислам өркениетінің өкілі. Барлық еңбектерін араб тілінде жазды, ортағасырлық ислам ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосты.
• Өмірінің соңғы кезеңіне қарасақ – ол араб-парсы мәдениетінің ықпалында болған. Әл-Фараби Сирияда жерленді, ол жақта исламдық философия мен ғылымның өкілі ретінде танылды.

Бірақ оның шығу тегін ескере отырып, әл-Фарабиді түркі әлемінің, қазақ даласының төл перзенті деп атау қисындырақ. Ол Орталық Азияның ұрпағы, түркі өркениетінің бір бөлігі, бірақ өз заманында араб және парсы мәдениеттерінің ықпалымен ғылым жасаған ғұлама.

Бүгінде Қазақстан әл-Фарабиді өзінің тарихи мұрасы ретінде танып, оның еңбектерін насихаттауда. Әлем оны ислам философиясының өкілі ретінде мойындағанымен, түп-тамыры осы даладан бастау алады. Демек, әл-Фараби – қазақ даласының ғұламасы, бірақ оның мұрасы барша адамзатқа ортақ.