Қазақстан геосаяси саңылауларды іздеуде

Украинадағы соғыстың басталуы, Ресейге қарсы жаңа санкциялар мен жақында Ресей президенті Владимир Путин жариялаған ішінара жұмылдыру Қазақстанды да айналып өтпейді. Бірақ қазір Қазақстан қиын жағдайда тұр: ел үшін Ресеймен тату көршілік қарым-қатынасты сақтау, сонымен бірге Кремльдің әскери науқанға геосаяси араласуын барынша азайту маңызды.

Бұл туралы Orda.kz редакциясы аудармасы мен бейімделуін дайындаған Foreign Policy интернет-басылымының жаңа мақаласында баяндалады.

Украиналық қақтығыс Қазақстан үшін геосаяси мүмкіндік ретінде

Мақала авторы, Карнеги қорының өкілі Тимур Омаров Ресейдің Украинаға басып кіруі жаһандық әлемдік тәртіпті өзгертпесе де, Азияның геосаясатын өзгертті деп жазды.

Соғыс басталғанға дейін Беларусь Ресейдің батыстағы ең жақын одақтасы болса, ал шығысында әрқашан Қытай, Қазақстан оңтүстіктегі ең жақын одақтасы. Бірақ Беларусь немесе Қытайдан айырмашылығы, Орталық Азия республикасы Ресеймен қарым-қатынаста қосымша мүмкіндіктер іздемейді. Керісінше, Қазақстан Мәскеудің қаһарына ұшырамай, Ресейге геосаяси тәуелділігін «тыныш» азайтуға тырысуда.

Омаров Си Цзиньпиннің Қазақстанға жақында жасаған сапарына назар аударды. Бұл маңызды оқиға, өйткені Аспан империясының көшбасшысы үшін Қазақстан 2020 жылдың қаңтарынан бері өзінің шетелдік сапарын жасаған алғашқы мемлекет болды. Қытай басшысы Орталық Азиядағы ең ірі республикаға «ұлттық тәуелсіздік, егемендік пен аумақтық тұтастықты қорғауда» қолдау көрсетуге уәде берді.

Украинадағы қақтығыс басталғалы Қазақстан өзінің әскери науқанында Мәскеуге ресми түрде қолдау білдірген жоқ. Тіпті Ресейдің әрекетіне Қытай бұрынғыдай «ақылға қонымды қауіпсіздік мәселелері» ретінде қолдайтын сөздер де айтпады.

Керісінше, Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзін-өзі жариялаған ДНР мен ЛНР республикаларын мойындамай, Ресейді қолдаудан ашық түрде бас тартты. Ел ішінде Қазақстан шенеуніктері Кремльдің Украинаға қарсы әрекетін қолдау көріністеріне қарсы күресіп, ресейлік әскери рәміздерге тыйым салып, тіпті 9 мамырдағы Жеңіс шеруінен бас тартты.

Омаров ресейлік үкіметшіл БАҚ пен Telegram арналарының хабарлауынша, Қазақстанның Украинаға қару-жарақ жеткізуге дейін барғанына назар аударды. Айыптаулар БАҚ-қа тараған келісім-шартқа негізделген, ол бойынша қазақстандық «Техноэкспорт» компаниясы Иордания мен Ұлыбритания арқылы Украинаға кеңестік дәуірдегі қару-жарақ пен оқ-дәрілерді экспорттайды деген болжам бар. Қазақстан бұл айыптауларды ресми түрде жоққа шығарады, бірақ Украинаға қару жібере ме, жоқ па белгісіз, Омаров Қазақстан өзін Ресейден алшақтатуға тырысып жатқанын айтады. Айта кетсек, Orda.kz телеграм-арнасы бұл жаңалықты тамыз айында да шындыққа сай емес деп жазған болатын.

Астана мен Мәскеу арасындағы одақ тек кеңестік мұраның жемісі емес. Тәуелсіздіктің соңғы үш онжылдығында Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД), Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ), Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) және Ұжымдық қауіпсіздік шарты сияқты барлық ресейлік интеграциялық жобаларды қолдады және оларға қатысты.

Ресейлік импортқа тәуелділік

Омаров «Ақ Орда» қазіргі ресей-қазақ қарым-қатынасында Қазақстанның геосаяси айла-шарғысында айтарлықтай кедергілер бар екенін жақсы біледі деп жазады. Мысалы, азық-түлік, киім-кешек сияқты негізгі тауарлар бойынша Қазақстан экономикасының Ресейге тәуелділігі көрсетілген. Қазақстан нарығының қажеттілігінің 40 пайыздан астамы Ресейден келетін импорт есебінен қамтамасыз етілген. Ресей ішкі тапшылықтан қорқып, қант экспортын тоқтатқанда, қазақстандықтар бірден тапшылық пен азық-түлік бағасының өсуіне тап болды.

Омаров мұны Қазақстанның Орталық Азиядағы елдің ішкі саясатына ықпалы көп Кремльді қадағалап отыруға мәжбүр етуінің себебі деп атайды. 2022 жылғы қаңтар оқиғасы кезінде республикадағы тәртіпті жылдам қалпына келтіруге Ресейдің Қазақстанға көрсеткен әскери көмегі соның дәлелі. Дегенмен, оның пікірінше, бұл Астананың Мәскеу ықпалын әлсіретуге тырысуына қосымша ынталандыру туғызады.

Бұл арада Ресей Қазақстанмен статус-квоны сақтап қалғысы келеді. Әлемнің басқа елдерімен экономикалық байланысы бұрынғыдан да үзіліп жатқан Ресей үшін Қазақстан өте құнды серіктеске айналып отыр. Мәскеу қазір елдермен келіссөз жүргізу қабілетінің тарихи төмен деңгейде екенін түсінеді. Сондықтан Қазақстанға санкция ауыртпалығын бөлісу, ресейлік компанияларға орналасуға мүмкіндік беру, санкцияланған тауарларды қатарлас экспорттауға мүмкіндік беру және қазақстандық компаниялардың ресейлік серіктестерімен байланысын үзуіне жол бермеу тиімді. Бұған қоса, Қазақстан Ресейдің ірі интеграциялық жобасы – ЕАЭО-ны толық іске асырудың негізгі катализаторы болып қалуы керек.

Одан әрі Омаров Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері Ресейдің үстемдігін азайтуды және әлемнің басқа елдерімен байланыстарын әртараптандыруды өзінің сыртқы саясатындағы басты басымдық ретінде қарастыратынын атап өтті. Ресей қатысқан әрбір қақтығыс (мысалы, 2008 жылы Грузия және 2014 жылы Украина) Қазақстанның дұрыс жолды таңдағанына сенімін ғана растауы мүмкін. Астана Қырымды Ресейдің бір бөлігі ретінде тануға дайын болмағаны сияқты Абхазия, Оңтүстік Осетия және басқа да ресейлік буферлік квазимемлекеттерді ешқашан мойындаған емес. Әйтпесе, бұл Мәскеудің Қазақстанмен бірдей әрекет ету әрекетін жанама түрде заңдастырар еді.

Ресей ақпан айында әскери жорық бастағалы бері Қазақстанда Ресеймен қарым-қатынаста қызыл сызықтар ушыға түсті. Егер бұрын Қазақстан НАТО-мен бірлескен әскери оқу-жаттығулар өткізіп, Ресейдің қаһарын тудырмаса, қазір Батыспен соғысып жатқан Мәскеу мұндай әрекеттерге басқаша әрекет етуі мүмкін.

Бірақ Ресейдің экономикалық күшінің басым бөлігі соғысқа және Путин режимінің тұрақтылығын сақтауға жұмсалатындықтан, Астана осы сәтті басқа елдермен ынтымақтастықты кеңейту үшін пайдалана алады.

Әскери қолдаусыз экономикалық ынтымақтастық

Қақтығыс басталғаннан кейін бірнеше ай өткен соң және оның инаугурациясынан бері президент Тоқаев алғаш рет Түркияға жұмыс сапарымен барды. Кездесу нәтижесінде елдер арасындағы қарым-қатынас стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілді. Мәселен, Қазақстанда түрік ұшқышсыз ұшақтарын шығаруды бастау туралы келісімге қол қойылды. Сонымен қатар, елдер арасында әскери барлау ақпараттарымен алмасу болады. Омаров ҰҚШҰ-ға мүше елдің НАТО-ға мүше елмен құпия ақпарат алмасуға бірінші рет келіскенін жазады.

Әзірбайжан Қазақстан президенті жұмыс сапарымен барған екінші маңызды ел болды. Омаров Қазақстанның антимилитаристік ұстанымын байқайды: Астана Украинадағы соғысты қаншалықты қолдамаса, олардың ұзақ жылдар бойы жалғасып келе жатқан жер-аумақтық қақтығыстарында Әзірбайжан мен Арменияның жағына шықпайды. Әзірбайжан армиясы Таулы Қарабақта Қазақстанның ҰҚШҰ бойынша одақтасы Арменияны жеңгенімен, бұл Тоқаевтың Әзірбайжан президенті Ильхам Әлиевті елінің «аумақтық тұтастығын қалпына келтіруімен» құттықтауына кедергі болмады. Тараптар тіпті Ресейге қарсы санкциялардың зардаптарынан ғана емес, Мәскеудің Қазақстан экономикасына қысымынан да зардап шегетін қазақстандық бизнес үшін ерекше маңызды болып табылатын экономикалық ынтымақтастықты нығайтуға келісті.

Тоқаевтың бұл батыл әрекеттері көпшілікті таң қалдырды, бірақ Путин қаңтарда Тоқаев төңкеріс әрекеті болды деп айтқан кезде Қазақстанға көмектесті деп есептейді. «Қазақстан басшылығы Кремльге «қарыз» дейтіндер қаңтарда Ресейдің әскери көмегі аймақтағы ықпалын кеңейту үшін жасалған деп есептейді. Омаров мұның барлығын ескере отырып, Қазақстан Мәскеудің тәртіпсіздіктер кезіндегі көмегіне, сонымен қатар, өз қауіпсіздігіне деген қорқыныш себеп болғанын түсінетінін жазады.

Омаров өте маңызды ой айтты: Тоқаев Кремль тағайындаған басшы ретінде көрінгісі келмейді. Оның биылғы күзде мерзімінен бұрын сайлау өткізу туралы жариялауы халықтың легитимдігіне ие болу және қаңтар оқиғасына Ресейдің араласуына наразы болғандарды тыныштандыру әрекеті.

Ресейде саяси элитаның радикалды бөлігі Қазақстаннан келетін жаңалықтарға наразы. Мәскеу елдер арасындағы қарым-қатынаста сызат түссе, Астананы не күтіп тұрғанын еске салуға дайын.

Еуропаға балама жолдарды іздеудегі қиындықтар

Омаров Қазақстанның сыртқы саудасының бестен бір бөлігі Ресейдің үлесіне тиетінін, Қазақстан жүктерінің жартысынан көбі Ресей арқылы өтетінін, Кремль Қазақстанды айтарлықтай табыс көзінен айыру үшін пайдалана алатынын еске алды. Қазіргі уақытта Қазақстан мұнай экспортының 80 пайызы 31 пайыз үлесі Ресейге тиесілі Каспий құбыр консорциумы (КҚК) арқылы өтеді. Соңғы бірнеше айда КҚК қатысты кем дегенде бес оқиға орын алды, бұл қазақстандық мұнайдың Еуропаға экспортының толық тоқтауына да, айтарлықтай қысқаруына да әкелді.

Мұның салдарын түсіну үшін, егер КҚК жабылса, Қазақстан бюджеті кірістердің 40%-дан астамын жоғалтады. Қазақстандық мұнайды Еуропаға жеткізудің альтернативті Каспий жолы бар, бірақ оның максималды мұнай көлемі тәулігіне шамамен 100 мың баррельді құрайды, ал КҚК үшін бұл көрсеткіш дәл осы уақыт аралығында миллион баррельден асады.

Қолданыстағы альтернативті жолдардың ешқайсысы көлемі, бағасы немесе жеткізу жылдамдығы бойынша КҚК-ге сәйкес келмесе де, Қазақстанға экспорттық бағыттар бойынша ең болмағанда біршама еркіндік қажет. Ықтимал нұсқалардың бірі Тоқаев жақында болған Баку порты болса керек.

Көршіге қиянатты жасыратын достық

Омаров ресми түрде Мәскеу Қазақстанмен қарым-қатынастың өркендегені туралы мәлімдемелерді қайталап отырғанымен, шын мәнінде Мәскеудің оңтүстіктегі көршісінен көңілі қалуы ашық өшпенділікке айналу қаупі бар екенін атап өтті. Бұл ресейлік шенеуніктердің және комментаторлардың радикалды көзқарастағы бөлігіне Қазақстанға наразылығын білдіруге мүмкіндік береді: Қазақстандағы «орыстардың геноциді» туралы жалған ақпарат белгілі бір дәрежеде Қазақстанды «деназификация» туралы әңгімені өршітті. Қазақстанмен үлкен қақтығыс әлеуетінің жоқтығын және Кремльден Украинаның шығысындағы әскери қуатын арттыруды талап ететін жақында украиндық күштердің қарсы шабуылын ескерсек, Кремльдің тағы бір соғысты бастау мүмкіндігі өте екіталай. Ал, Шығыс Еуропадағы геосаяси жағдай күннен күнге болжауға келмейтін сипатқа ие болып барады және Қазақстан теңгерімді сақтауы қажет: дипломатиялық сақтық таныту, сонымен қатар өз мүддесін қорғау және ішкі тұрақтылықты сақтау.