Балалар үйінен жетім асырап алу табыс көзіне айналып бара ма?

Біздің елде қамқоршы әр балаға 176 000 теңгеден сәл аса жәрдемақы алады. Бір бала үшін бұл аса көп көрінбеуі мүмкін, бірақ егер он бала болса ше? Бала асырап алушы ата-аналардың қолында жәрдемақы аударылатын құжаттар бар. Қазақстанда қамқоршылық арқылы миллиондаған теңге табуға бола ма? Бұл мәселені Orda.kz зерттеп көрді.

Алдыңғы материалда біз Ұзын-Ағаш ауылындағы он баланы мемлекет тартып алған асыраушы ата-ана туралы айтқан едік. Себептері салмақты — бір қыз қыста жалаңаяқ үйден қашып кеткен, басқалары аштық көріп, дене жарақаттарын алған. Қамқоршыға қатысты қылмыстық іс қозғалды.

Патронаттық ата-аналарды не жетелейді: балаларға деген сүйіспеншілік пе, әлде ақша табу ма? Қазақстанда жетім балалардың құқықтары қалай қорғалған және отбасылық үлгідегі балалар үйлерін тексеру мен мониторинг жүргізу алгоритмі қандай? Қабылдаған отбасыларда балаларға қатыгездік таныту оқиғаларының алдын алу үшін не істеу керек? Біздің редакция осы және басқа да мәселелерді зерттеді.

Бұл балаларға қамқорлық көрсету мен үшін - бақыт

Біз тағы да Алматы облысы Жамбыл ауданының сол елді мекеніне бардық, бірақ бұл жолы басқа асыранды отбасына. Жолда бізді алты бала тәрбиелеп отырған Динара Мырзахметова қарсы алды.

Күлкісі жарқын әйел бізді үйіне шақырды. Жол бойы ол асыранды балалардың санын көбейтуден бас тартатынын айтты, себебі әр балаға жеткілікті көңіл бөле алмаудан қорқады.

«Бұл тәрбиенің сапасына әсер етіп, олардың білім алуына кері ықпалын тигізуі мүмкін», – дейді Динара.

Біздің сұхбаттасушымыздың өзінің екі ересек баласы бар, олар қазір өз алдына бөлек тұрады. Ол жұбайымен ажырасқан, бірақ жақсы қарым-қатынас сақтап қалған. Үлкен үйде жалғыз қалған кезде, бала асырап, тәрбиелеу туралы шешім қабылдады. 2019 жылы білім басқармасының қамқоршылық бөліміне барып, қажетті құжаттарды жинап, «Асыраушы ата-аналар мектебінен» өтті.

Екі қыз осы үйде алты жылдан бері тұрады, ал қалғандары – екі жылдан астам. Үшеуі бір отбасынан шыққан – екі қыз және бір ұл. Динара олардың тағдыры үшін қатты алаңдайды.

Мәселе мынада: олардың анасы – Қарақалпақстан тумасы, бірақ Қазақстан азаматтығын алмаған. Күйеуі қайтыс болған соң, ішімдікке салынып, базарларда қайыр сұраған. Бір күні оны көшеден үсіп қалған күйінде тапқан.

Сол себепті Динара бұл балаларды жетімдерге арналған тұрғын үй кезегіне қоя алмайды – дерекқорда олар шетелдік ретінде тіркелген. Ал шын мәнінде, үшеуі де Қазақстанда дүниеге келген, біздің туу туралы куәлігіміз бар және оларға ЖСН тағайындалған.

«Олар 16 жасқа толғанда, Қарақалпақстанға барып, жасыл паспорт алулары керек. Кейін оны осында ауыстырып, қызғылт паспорт алып, Қазақстан азаматтығын рәсімдейді», – дейді Динара.

Ай сайын асыранды ана әр балаға мемлекеттен 160 000 теңгеден сәл аса қаржы алады.

«Бұл қаражаттың ішіне бәрі кіреді: тамақ, киім, үйірмелер мен балалардың бос уақыты, коммуналдық төлемдер, менің жалақым. Сонымен қатар, балаларға асыраушысынан айырылғаны бойынша жәрдемақы түседі. Кейбір балаларымның шотында қазірдің өзінде үш миллион теңгеге жуық қаражат жиналып қалды», – дейді ол.

Динара барлық асыранды балаларын өз туғанындай тәрбиелейді. Олардың сабағына көмектеседі, үйірмелерге апарады, үй шаруасына баулиды. Қыздарымен сырласатынын да жасырмайды.

«Қамқорлық пен шаруа көп, бірақ олардың бақытты көздерін, жетістіктерін көргенде, бұл еңбектің бәрі тек қуаныш сыйлайды», – деп ағынан жарылды Динара.

Балалардың шотында жиналған қаражатты қамқоршы пайдалана ала ма, деген сұраққа Динара бұл мәселені ешқашан зерттемегенін айтты.

«Мен тек ақша ай сайын шотқа түсіп тұрғанын бақылап отырамын. Балаларды өзімнің жеке мүддем үшін асырауға алған жоқпын. Алғашында тек екі қыз алғым келді, бірақ асыраушы отбасы ережесі бойынша, балалар саны төрттен кем болмауы керек. Ал менде бір отбасының үш баласы бар», – дейді Динара.

Асыраушы ата-ана мемлекеттен балаға бөлінген қаражаттың қалай жұмсалғаны туралы есеп береді.

Балалардың қауіпсіздігі үшін бақылауда ұстаймыз

Асыраушы отбасылар мен жетім балалардың мәселелерін зерттеу барысында біздің редакция бір ауылдағы екі түрлі асыранды отбасымен кездесті. Олар бір-бірінен мүлде өзгеше болып шықты, бұл көптеген сұрақтың туындауына себеп болды. Солардың бірі – балаларды құрбанға айналуы мүмкін отбасыларға тап болудан қалай қорғауға болады?

Осы мәселеге қатысты Orda.kz Алматы облысындағы Балалар құқықтары жөніндегі уәкілі Айгүл Есімбековадан пікір сұрады.

Асыранды балалардың тұрмыс жағдайын тексеру – маңызды міндет

Қамқоршылық жүйесінде тұрақты мониторинг жүргізу – оның ажырамас бөлігі болуы тиіс.

Біздің елде бала асырайтын ата-аналарға арналған мектеп бар, онда үміткерлер міндетті түрде іріктеуден өтіп, психологтармен жұмыс істейді және қажетті білім алады. Алайда кейде ана болу тәжірибесі жоқ әйелдердің бірден көп баламен қалатын жағдайлары кездеседі. Мысалы, Салтанат сияқты. Кейін оның бірге тұратын серігі пайда болады, бұл да бала тәрбиесіне қосымша қиындық туғызады.

Егер әйелдің ана болу тәжірибесі болмаса, оған бір баладан бастап көруге мүмкіндік беру керек деп ойлаймын. Осылайша, оның бұл жауапкершілікке қаншалықты дайын екенін бағалауға болады.

Әрине, кейбір әйелдер медициналық себептерге байланысты өз баласын дүниеге әкеле алмауы мүмкін. Бірақ мұндай жағдайда да оларға берілетін балалар саны шектеулі болуы тиіс. Қамқоршылық органдары бұл процеске мұқият және жауапкершілікпен қарауы қажет».

Қадағалауды күшейтіп, балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет.

Сонымен қатар, біз асыраушы ата-аналардан балаларды өздерінің туған ата-аналары қайтарып алған жағдайларды да айналып өте алмаймыз. Мұндай жағдайлар ата-ана құқығынан айырылған немесе шектелген ата-аналар қайтадан өз құқықтарын қалпына келтірген кезде болады.

Осындай жағдай Динара Мырзахметованың өмірінде де болды. 2021–2022 жылдары оның отбасында бір үйдің бес баласы тұрған. Балаларды аналары ішімдікке салынғаны үшін тартып алған. Кейін анасы соттың барлық талаптарын орындап, жұмысқа орналасып, баспанасын ретке келтіріп, наркологтан анықтама алып, балаларын қайтарып алды.

Алайда, өкінішке қарай, біршама уақыт өткен соң, балалар қайтадан балалар үйіне оралуға мәжбүр болды.

Балаларды осындай күйзелістер мен жауапсыз ата-аналардан қалай қорғауға болады?
Балаларды бір алып, бір өткізу жағдайларының алдын алу үшін не істеу керек? Олар ауыр психологиялық жарақат алмауы үшін қандай шаралар қабылдау қажет?

— Ең алдымен, биологиялық ана мен баланың байланысы – жай ғана дүниеге әкелгені үшін емес екенін түсіну керек. Бұл қан арқылы, генетикалық деңгейде қалыптасқан терең байланыс.

Сондықтан, биологиялық ата-аналар балаларды тәрбиелеуге дайын және қабілетті болған жағдайда, оларға әрдайым басымдық беріледі. Біз әрқашан ата-ана құқығын қалпына келтіргенін күтеміз, егер ол шектелген болса. Егер барлық қажетті тексерулерден кейін оның құқықтары қалпына келтірілсе, балалар анасына қайтарылады.

Алайда, қамқоршылық органдары оның өмір салтын, мінез-құлқын және балаларды қайта қабылдауға қаншалықты дайын екенін мұқият бақылауы қажет.
Балаларды анасына қайтармас бұрын, оның өмірінде қандай өзгерістер болғанын, қаншалықты тұрақты жағдай жасағанын және бұл үйде балалардың қауіпсіздігі қамтамасыз етілгенін анықтау өте маңызды.

Анасы тәуелділіктен өткен жағдайда балалардың бейімделуін қалай бақылау керек?
Егер анасы алкогольге немесе басқа зиянды заттарға тәуелділікке ұшыраған болса, балалар мен ананың бейімделу процесін мұқият бақылау қажет.

Бейімделу – тек балалардың үйге қайтуы ғана емес, сонымен бірге өзара сенім мен байланыстарды қалпына келтіру процесі. Бұл әсіресе өткенде ата-ананың ішімдікке салынуы немесе басқа да тәуелділіктері болған жағдайларда өте маңызды.

Бұл жағдайда кешенді тәсіл қажет:

Балалармен де, анамен де психологтар тұрақты жұмыс істеуі тиіс,
Анасының тәуелділікке түсу себептерін анықтап, оларды шешуге көмектесу керек.
Сонымен қатар, белгілі бір уақыт аралығында (кемінде алты ай) бақылау жүргізу қажет,

Бұл бейімделу процесінің сәтті өткеніне,
Балалардың қауіпсіз және қолайлы ортада тәрбиеленіп жатқанына көз жеткізу үшін маңызды.
Бұл жұмысты тек балалармен немесе тек анасымен жүргізу жеткіліксіз, екі тараппен де жүйелі түрде жұмыс істеу қажет.

Әрине, бұл қамқоршылық органдары үшін қосымша жүктеме,
бірақ егер біз балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз еткіміз келсе, бұл өте қажет.
Психологиялық көмек пен бақылау үздіксіз жүргізіліп, басты назарда болуы тиіс.

Тек осылай ғана біз балалардың әл-ауқатын және болашағын қамтамасыз ете аламыз.

Қазақстан Республикасындағы қамқоршылық жүйесін зерттей отырып, біз бұл процестің айқын реттелгенін, бірақ кейбір маңызды нюанстарға назар аударуды қажет ететінін байқадық.

Асыраушы немесе қабылдаушы отбасы болу үшін келесі құжаттарды ұсыну қажет:

• Қамқоршы болуға өтініш
• 
  Баланың тұрмыс жағдайын тексеру актісі
• 
  Психоневрологиялық диспансер мен наркологтан анықтама
• 
  Сонымен қатар, үміткерлер автоматтандырылған РБД – КОПД жүйесінде тіркеліп, балаларды тек осы жүйе арқылы таңдауы тиіс.

Мемлекет тарапынан қаржылық қолдау қарастырылған:

Жалпы, Қазақстандағы бала асырау жүйесі балалардың сәтті бейімделуі мен отбасыдағы үйлесімді қарым-қатынастарға ықпал ететін заңдық, қаржылық және психологиялық көмек көрсетуді қамтамасыз етеді.

Жүйенің көлеңкелі бизнеске айналу қаупі

Дегенмен, бұл жүйе әділ әрі жүйелі болып көрінгенімен, ол сыбайлас жемқорлықтың немесе балалар есебінен пайда табу көзіне айналмас па?

Бұл жүйенің басты тәуекелі – балаларға арналған қаражатты мақсатсыз пайдалану.

Өкінішке қарай, кейбір жағдайларда қабылдаған отбасыларда балаларға қатігездікпен қарау фактілері болып тұрады.

• Бұл балалардың қауіпсіздігіне, олардың дұрыс дамуына және моральдық жағдайына үлкен қауіп төндіреді.
• Мұндай қауіптерді қалай азайтуға болады?
• Қамқоршы болуға үміткерлерді іріктеу үшін қатаң сүзгі жүйесін енгізу
• Тәуелсіз әлеуметтік қызметтер мен бақылаушы ұйымдардың рөлін күшейту
• Балалардың қаражаты тек олардың қажеттіліктеріне жұмсалуын қамтамасыз ету үшін нақты қаржылық есептілік жүйесін енгізу
• Асыраушылар қызметін жүйелі түрде тексеріп, заң бұзғандарға қатаң жауапкершілік жүктеу
• Қабылдаған ата-ана баланы шын жүректен жақсы көре ме, әлде тек қаржылық мүддені ойлай ма?
• Бұл сұраққа нақты жауап алу үшін қамқоршылық органдарының бақылауын күшейту қажет.

Тек мемлекет пен қоғамның бірлескен күш-жігері арқылы ғана біз бұл жүйені әділ, ашық және балалардың мүддесіне сай ете аламыз.