Қара бүркіт ұясында: тұтқындардың күнделікті өмірі (репортаж)

УК-161/3 төтенше қауіпсіздік мекемесі халық арасында Қара бүркіт деп аталады. Мұнда ауыр қылмыс жасап, ұзақ мерзімге немесе өмір бойына бас бостандығынан айырылған аса қауіпті қылмыскерлер жазасын өтейді. Бұл колонияда қонақтар өте сирек кездеседі, бірақ басшылық Orda.kz редакциясына кіруге мүмкіндік берді.

Ресеймен шекарада, Жітіқара моноқаласынан 30 шақырым жерде теңіз деңгейінен 350 метр биіктіктегі далада жалғыз тау бар – бұл Қостанай облысының ең биік нүктесі. Дәл осы төбенің артында «Қара бүркіт» түзеу мекемесі орналасқан. Халық тауды «Жіті қара» деп атайды.

Мекемеге жол талғамайтын, тек қызметтік көліктер барады. Мұнда кездейсоқ қонақтар жоқ. Бұл Қазақстандағы өлім жазасына кесілгендер мен өмір бойы сотталғандар үшін жергілікті аймақтағы жалғыз түрме. Мекеме тұтқындарды ұстаудың ең ауыр және қатаң шарттарымен ерекшеленеді. Адам жегіштердің, маньяктардың, педофилдердің соңғы тұрақтайтын жері - «Қара бүркіт».

2004 жылдың 1 қаңтарынан 2020 жылдың 24 қыркүйегіне дейін Қазақстанда өлім жазасына мораторий жарияланған болатын. Қазіргі уақытта өлім жазасы толығымен алынып тасталды, бұл жаза өмір бойына бас бостандығынан айырумен ауыстырылды.

Қара бүркіт туралы аңыз

Мекеме өзінің бейресми атауын тұтқындар құтқарған құстың құрметіне алған, бұл оған сотталғандардың өзінде жоқ екінші өмірге мүмкіндік берген деседі.

Колония қабырғаларында далада жаралы және қажыған күйде табылған жыртқыш құс туралы аңыз бар. Колония қызметкерлері бүркітті көтеріп, тұтқындармен бірге алып шыққан. Бір нұсқа бойынша, құс тұтқындағы өмірге шыдай алмай өлген. Ал екіншісіне сәйкес, ол босатылып, құтқарушыларына қарап, мекеменің үстінде тағы бірнеше жыл ұшып жүрген.

Мекеме аумағында қара бүркіттің екі мүсіні бар. Біреуі жабайы табиғатта, тікенек сыммен қоршалған аумақтан тыс жерде. Қанаттарын мақтанышпен жайған қара бүркіт, еркін құстай, ұшып кетердей, алысқа бір жаққа көз тігеді.

Екінші мүсін мекеменің ішінде орналасқан: құстың қанаты ілінген, басы иілген. Ол бостандық сүйгіш бүркітке қарағанда, тордағы құсқа көбірек келеді.

«Қара бүркіттің» аты жер жарған тұтқындары

Өмір бойына бас бостандығынан айырылған Владислав Челах жазасын осында өтеп жатыр. Ол - Арқанкерген шекара аймағында 14 әскери қызметші мен инспекторды, жалпы 15 адамды өлтірген шекарашы. Арада 10 жыл өтсе де ол кінәсін мойындамады. Orda.kz журналистері түрмеде отырған кезде Челах әкесімен қысқа ғана кездесуде болған. Ол мұндай кездесуге жарты жылда бір рет екі сағатқа ғана шыға алады. Челах БАҚ өкілдерімен сөйлесуден үзілді-кесілді бас тартты. Тұтқын тіпті мерзімінің басында-ақ журналистермен кез келген байланысқа шығудан жазбаша түрде бас тартқан.

2022 жылдың наурыз айында Челах Қасым-Жомарт Тоқаевқа хат жазды. Онда ол 2012 жылы 28 мамырда «Арқанкерген» бекетінде болған оқиғаны 12 парақта баяндап берді. Және ол істі қайта қарауды сұрады.

«Қара бүркітте» алматылық атқыш Руслан Күлекбаев та жазасын өтеп жатыр. Ол 2016 жылдың 18 шілдесінде Алмалы аудандық ішкі істер басқармасына, ҰҚК және салық департаменті ғимараттарына қарулы шабуыл жасап, нәтижесінде бір сағатқа жетпей тоғыз адамды өлтіріп, төртеуін жаралаған. Күлекбаевтың әрекеті теракт деп танылып, ол өлім жазасына кесілді. Бірақ мораторийге байланысты өлім жазасы өмір бойына бас бостандығынан айырумен ауыстырылды. Күлекбаев та Orda.kz журналистерімен сөйлесуден бас тартты.

5:32 сериалының қаһармандарына айналған Евгений Турочкин мен Михаил Вершинин 90-жылдардың соңында Алматыда жезөкшелерді өлтірген. Өздерін «тас джунглидің ордендері» деп атаған олар жеңіл жүрісті қыздарды өлтіріп, құрбандарының етін жеген. Олар жезөкшелер етінен фарш жасап, тұшпара түйіп, көршілерімен бөліскен. Адам жегіштер соттан құтыла алмады. Полиция кісі өлтірудің жеті эпизодын дәлелдей алды. Олар өлім жазасына кесілді. Мораторийге байланысты өлім жазасы өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасына ауыстырылды.

«Қара бүркіттің» тұтқындары журналистермен араласуға құлықсыз. Бостандықта олардың туыстары мен құрбан болғандардың жақындары қалған. Бұл тұтқындардың БАҚ-қа деген сенімі жоғалып кеткен: олардың көпшілігі ісі бұрмаланып, ал кейбір қылмыстарды оларға қосып қойған деген ойда.

Тордың арғы жағындағы көк аспан

ӨББ (ӨББ - өмір бойына бас бостандығынан айырылғандар) үшін мекемеде ұстаудың камералық жүйесі бар. Камераларда төрт адамнан отырады, психолог оларды психотипіне қарай бөледі. Камерада ауыр металл есіктің артында қос металл тор бар. Осылайша камера тор ішіндегі торға айналған.

Металл екі қабатты кереуеттер, үстел мен орындықтар бетон еденге бекітілген. Тұрғаннан кейін жатуға немесе төсекке отыруға болмайды. Төсек әрқашан мінсіз жиналып тұруы керек, матрац екіге бүктеліп, кереуеттің шетіндегі айқын жиек көрініп тұруы керек.

Сотталғандар тәулік бойы бақылауда болады. Бейнебақылау камераларынан жасырынудың жолы жоқ. Дәрет сындыратын жер де ашық. Камера жеке өмір сүру мүмкіндігінсіз дәретхана және қол жуғышпен жабдықталған.

Тұтқындар ешқашан бұзылмайтын қатаң күнделікті тәртіп бойынша өмір сүреді. Олар күніне бір рет серуендеуге шығады. Тек аулада емес. Олар еденге дәнекерленген орындық пен жаттығуға арналған турникпен ұзындығы бірнеше метрлік арнайы бетон камерада серуендейді.

Серуен кезінде тұтқындар аспанды тек темір тордың арғы жағынан көре алады.

Ерекше қамау режиміне байланысты тұтқындардың қандай да бір ішкі түйсіктері туралы айтудың қажеті де жоқ.

Егер сотталушыны әдеттегіден басқа жолмен жүргізсе, онда сотталушының кеңістікте бағдарын өзгертіп, ғимараттардың орналасқан жерін есінде сақтамау үшін оның көзін байлайды. ӨББ жанында кем дегенде екі эскорт, ит ұстаушы мен ит (негізінен неміс овчаркалары немесе ротвейлер) бірге жүруі керек. Иттер тек тұтқынға жауап береді: оның киімі мен иісіне. Қызметтік иттердің тұмсықтары тұмшаланбайды.

Әйгілі «қарлығаш күйінде» ұяшықтан тыс қозғалыс енді мекемеде қолданылмайды. Сотталғандарды кері қайтарудың бұл әдісін халықаралық қоғамдастық адам құқықтарын бұзу деп таниды. Тұтқындар енді түзу жүре алады.

Тамақ

Ерекше режим үшін жалпы асхана қарастырылмаған, тамақ камерада желінеді. Ұзындығы метрден асатын тұтқасы бар арнайы күрекпен есіктегі терезе арқылы камераға тағам табақтары беріледі. Түскі ас кезінде тұтқындарға теледидар көруге рұқсат етілген.

Журналистер келген кезде сотталғандардың түскі ас мәзіріне мыналар кірді:

• бірінші тағамға макарон қосылған ет сорпасы;
• екінші тағамға ет қосып жасалған қарақұмық ботқасы;
• табиғи шабдалы шырыны;
• Арнайы диетаны ұстанатындарға пияз және жұмыртқа қосылған майшабақ берілді.

Бір тұтқынға жарты бөлке нан беріледі.

Жұмыс

Жақында ӨББ-дарға жұмыс істеуге рұқсат етілді. Олар арнайы жабдықталған камераларда жұмыс істейді: тұтқындарға көрпе, жастық, киім тігеді. Жұмыс істеу құқығын бәрі бірдей алған жоқ, үлгілі мінез-құлық танытқан немесе тігіншілік өнері барлар ғана алды.

Кесімді еңбекақы: яғни, қанша жұмыс істесеңіз, сонша жалақы аласыз. Сотталғандар жалақы алатын банк шоттарын ашады. Тұтқынның есепшотын туыстары да толтыра алады.

Мекемеде ең қажетті тауарларды сатып алатын дүкен де бар. Сатып алу үшін жасақ бастығының атына қажетті өнімдерді немесе темекіні алу туралы өтінішті толтыру қажет. Тапқан ақшаға сотталғандар газетке жазыла алады. Қолжетімді баспасөзге арналған каталог Қазпоштадан келеді.

Көңіл көтеру және демалыс

Сотталғандар отандық телеарналарды көре алады. Олардың теледидардың қашықтан басқару пульті бар және не көретінін өздері таңдайды: бағдарламалар, фильмдер немесе жаңалықтар.

Сонымен қатар, мекемеде кітапхана бар. Оның қорына классикалық әдебиеттер, діни-құқықтық әдебиеттер кіреді.

Білімнің игілігіне демалу мүмкіндігі де бар: сотталғандардың бір бөлігі колонияда болған кезде білім алады. Сотталғандар жазаларын камералық жүйеде өтеп жатқанына қарамастан, мекемеде әр мерекеге арналған мәдени шаралар дайындалады: байқаулар ұйымдастырады, қабырға газеттерін шығарады, турникте спорттық жарыстар өткізеді. Серуен кезінде қалағандары турникке шамасы келгенше тартылады. Олардың нәтижелері жазылады және салыстырылады. Жеңімпаз сертификат не ақшалай сыйлық алады.

Шығармашылық байқаулар үшін сотталғандарға сурет салуға арналған қағаз немесе альбом парақтары, қарындаштар, түрлі-түсті қаламдар мен бояулар беріледі. Жұмыстарды колония қызметкерлерінен құралған арнайы комиссия бағалайды, олар сыйлықтармен марапатталады. Бірінші орын алғандар құрмет грамотасы мен ақшалай сыйлық алады.

Orda.kz сайтының тілшілері «Қара бүркітте» жүргенде, онда психологиялық қабырға газетінің облыстық байқауы өтіп жатты. Қостанай облысы бойынша бірінші орынды өмір бойына бас бостандығынан айырылғандар иеленді. Бұл оларға мекеме қабырғасынан тыс қатысуға рұқсат етілген алғашқы байқау болған. Бірінші орын үшін сотталғандарға 3000 теңге және алғыс хаттар табысталды.

Дінге сенушілер үшін дін қызметкерлерімен сөйлесу мүмкіндігі бар.

Жақындарымен кездесу

Арнайы режим кездесулерде қатаң ережелер болатындығын білдіреді. Алғашқы он жыл ішінде сотталғандарға жылына екі рет қысқа мерзімді және тек жақын туыстарымен - балаларымен, ата-аналарымен, заңды жұбайларымен кездесуге рұқсат етіледі. Егер сотталған адам 10 жыл бойы бірде-бір сөгіс алмаса, ол жылына екі рет ұзақ уақыт кездесуді қарастыратын жеңілдетілген қамауда ұстау жағдайларына ауыстырылуы мүмкін. Ұзақ кездесулер үшін қонақ үй типтес нөмірлер бар. Қара бүркітте бір емес, бірнеше ӨББ-дар мүлде ұзақ кездесуде болып көрмеген.

Шартты түрде мерзімінен бұрын босату құқығы

Сотталғандар 25 жылдан кейін ғана түрмеден босату туралы өтініш бере алады. Оның ісін арнайы комиссия қарайды. Тәртіп сақтаған және ереже бұзбағандардың босатылуға мүмкіндігі бар.

Қара бүркіттің тұтқындары 2025 жылдан кейін ғана алғашқы шартты түрде мерзімінен бұрын босату құқығына өтініш бере алады.

Өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасына кесілген аса қауіпті қылмыскерлерге арналған жергілікті учаске жұмыс істеген уақыт ішінде олардың ешқайсысы бостандыққа шықпаған.