Тимур Құлыбаевтың қалай қазақстандық мұнайды шетелге сату арқылы табыс тапқаны белгілі болды

Швейцариялық Vitol компаниясы дүние жүзінде жұмыс істейтін әлемдегі ең ірі жеке мұнай трейдері. Бірақ қазақстандықтар үшін бұл компания бірінші кезекте Нұрсұлтан Назарбаевтың күйеу баласы бизнесмен Тимур Құлыбаевпен байланысы үшін қызықты болуы мүмкін. Құлыбаевпен ынтымақтастықтың арқасында Vitol расында қазақстандық мұнайдың ең ірі экспорттаушысы болды.

Біз еуропалық компанияның ішкі мұнай нарығын қалай монополиялай алғанын айтып береміз.

Қазақ саудагерінің шетелдік сенімі

Ресми түрде Тимур Құлыбаевтың шетелдік мұнай трейдерлерімен ешқандай байланысы жоқ, бірақ шетелдік ұйымдардың тексерулері мұндай байланыстарды әлі де дәлелдеп отыр. Олардың бірін 2018 жылы Швейцарияның Public Eye өткізді.

Жарияланған материалдарда 2014 жылдың өзінде-ақ Vitol экспортқа арналған қазақстандық мұнайдың төрттен бір бөлігін сатқаны, содан кейін біздің елдегі ірі мұнай кен орындарына толық қол жеткізгені айтылады.

Тергеушілер бұл жетістікті компанияның қазақстандық басқарушы элитаға жақын адамдармен байланысымен ұштастырды. Бұл Vitol-ға миллиардтаған долларлық келісім-шарттар жасауға мүмкіндік берді және Тимур Құлыбаев осыдан жанама пайда алып отырған.

Қалай жұмыс істеді?

2003 жылы Роттердамда тіркелген Ingma Holding BV компаниясы 2009 жылдан 2016 жылға дейін шамамен 93 млрд долларға мұнай келісімшарттарын орындады. Осының арқасында компания өз акционерлеріне Vitol мен оның серіктестері арасында бөлінген 1 млрд доллардан астам дивидендтер төлей алды.

Олардың қатарында, мысалы, Қазақстанның мұнай-газ саласында жоғары лауазымды қызметтер атқарған, Тимур Құлыбаевпен байланысы болған қазақстандық Диас Сүлейменов пен Данияр Әбілғазинді де атап өтуге болады.

Сонымен бірге Құлыбаев ешқашан Ingma Holding BV акцияларына иелік етпеген. Бірақ Public Eye қарамағындағы құжаттар оның компаниядан жанама пайда көргенін көрсетті. Мәселен, 2010 жылы Швейцария Құлыбаев пен сингапурлық кәсіпкер Арвинд Тикуға қарсы ақшаны жылыстату фактісі бойынша қылмыстық іс қозғаған. Іс 2013 жылы тоқтатылды, бірақ ол Құлыбаевтың Швейцарияда траст құруға қатысы бар екенін айтты.

Құлыбаев өзіне тиесілі емес компаниялардан 2006 жылы 600 млн доллар алған. Олардың ішінде, мысалы, Vitol-мен бірге жоғарыда аталған Ingma-ға ие болған Oilex NV. Ол акционерлерге 100 миллионнан астам доллар төледі.

2007 жылы Тимур Құлыбаевқа тиесілі Merix International Ventures компаниясының сенімгерлік басқаруынан 283 млн доллар алынды. Бастапқыда бұл Handoxx инвестициялық қорынан пайызсыз несие болса, бірақ кейін ол қайтарылмайтын болып кетсе керек.

Vitol-дың өзі Тимур Құлыбаев Ingma-ның бенефициары емес деп мәлімдегенімен, тергеудегі бірнеше фактілер іс жүзінде жағдайдың мәлімдемелерге сәйкес келмейтінін көрсетеді.

Мәселе неде?

Қазақ мұнайын сатудан біреудің пайда көріп жатқаны да жат нәрсе емес. Кез келген кәсіптің мәні – пайда табу.

Бірақ компания адал сауда жасап, әділ келісім-шарттар жасаса, бір басқа, ал компания мұны қажетті мәмілелерді «өткізе» алатын шенеуніктермен байланыс арқылы жасағанда мүлде басқа нәрсе. Соңғы жағдай Vitol-ға келеді.

Дереккөздердің хабарлауынша, Vitol Тимур Құлыбаевтың «көмегі» арқасында қазақстандық мұнайдың ірі көлемін нарықтан төмен бағамен экспортқа алады.

Қазақтың Telegram арналарының бірінде жарияланған мұнай трейдерлерінің үндеуінде былай делінген: «Витоль әлі күнге дейін Қазақстан мұнайын «арнайы» бағамен сатып алуда. Олар трансферттік баға белгілеу тәртібін бұзу түрінде қазынаға зиян келтіргендіктен, оны күні бүгінге дейін жасап келеді. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар компания да Қазақстанның имиджін бұзады, оны сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары ел ретінде байланыстырады».

Мұны Vitol-дың мұнай-газ нарығында жұмыс істейтін қазақстандық мемлекеттік компаниялармен ерекше қарым-қатынасын көрсететін бірнеше фактілер растайды. Мысалы, 2015-2018 жылдары Vitol шикі мұнайды жөнелту үшін «ҚазМұнайГазға» 5,2 млрд доллар қарыз берген.

Ақшаны алған мемлекеттік компания Vitol-ға мұнайды басқа тәуелсіз мұнай трейдерлерінен төмен бағамен беруге мәжбүр болды. Осының арқасында Vitol Қазақстанның ең ірі кен орындары – Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ мұнайына жеңілдікпен қол жеткізді, деп жазды Public Eye.

Бұл ретте Қазақстан шенеуніктері қазақстандық мұнай экспортында Vitol компаниясының басымдығы туралы ақпаратты жоққа шығарып отыр. Мысалы, 2020 жылдың күзінде Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бірінші орынбасары болған Берік Асылов 2009-2019 жылдар аралығында Vitol небәрі 53 млн тонна мұнайды не жалпы экспорт көлемінің шамамен 7%-ын құрайтынын айтқан.

Іс жүзінде жағдай басқаша көрінеді. Global Witness ұйымы наурыз айында Vitol 2 млн тонна мұнай мен мұнай өнімдеріне Ресей порттарында кеме жалдағанын көрсететін мәліметтерді жариялады. Ал «Урал» және «Сібір жеңіл» сорттарынан басқа, мұнайдың бір бөлігі Каспий құбырына түсетін және Ресейдің Новороссийск портына жөнелтілетін КҚК қазақстандық қоспасына түсті.

Осыған ұқсас көрсеткіштер 2022 жылдың ақпан және қаңтар айларында болған. Яғни, Қазақстанда болған қаңтар оқиғасы Тимур Құлыбаевпен байланысты бизнестің пайдасына әсер етпеген.

Жанжалдар

Сонымен қатар, Қазақстандағы Vitol-дың жұмысына қатысты үлкен келеңсіздіктер жоқ, дегенмен шетелдегі құқық қорғау органдарында көптеген сұрақтар бар. Бірнеше мысал келтірейік.

Vitol БҰҰ-ның азық-түлікке мұнай дауына қатысы бар және Саддам Хусейн кезінде Ирак шенеуніктеріне мұнай келісімшарттарын жеңіп алу үшін 13 млн доллар пара бергенін мойындады.

Vitol сонымен қатар мұнай бизнесін дамыту үшін Бразилия мен Латын Америкасының басқа елдерінде пара бергенін мойындап, АҚШ пен Бразилия билігіне 164 млн доллар өтемақы төлеуге келіскен.

Ал 2021 жылы Мексиканың мемлекеттік Pemex компаниясы сыбайлас жемқорлық жанжалынан кейін Vitol компаниясымен бірнеше келісімшартты бұзғаны белгілі болды. Оған себеп тек жемқорлық болды. Компанияның АҚШ-тағы жұмысын тексеру барысында Латын Америкасы елдеріндегі шенеуніктерге тиімді келісім-шарттар жасау үшін пара беру фактілері анықталды. Бұл, сондай-ақ, салық төлеуден жалтару күдігі келісім-шарттарды бұзуға негіз болды.

Дегенмен, Қазақстан компаниямен ынтымақтастығын жалғастыруда. Осыған байланысты бірден бірнеше маңызды сұрақтар туындайды. Неге ел көптеген сыбайлас жемқорлық жанжалдарына қарамастан Vitol-мен жұмыс істеуді жалғастыруда? Мұндай компаниямен жұмыс істеу қаншалықты тиімді және одан кім пайда табады? Тимур Құлыбаевқа қатысы бар компания неге жәрдемақы ала береді?