Сотталған полицейлердің сыры: қыздар мен әуес тағамдар, миллиондаған ақша

2024 жылы прокурорлар Абай облысының Қылмыстық-атқару жүйесі департаментіне (ҚАЖД) қарасты №19 мекемесінде ең ықпалды екі қылмыс әлемінің серкесі – Барон мен Мирас (кейіпкерлердің лақап аты мен есімі этикалық себептерге байланысты өзгертілген) қамауға алынды.

Оларды лагерьдегі сотталғандардан ақша бопсалады деген күдікпен тергеп, қылмыстық іс аясында Өскемендегі тергеу изоляторына ауыстырды. Қылмыстық қор қалай толықтырылды, жәбірленушілердің қайсысы "түрмедегі бақылаушыларға" қарсы арыз жазды және оларды ауыстырғаннан кейін түрме өмірі қалай өзгергенін  Orda.kz сұрастырып білді.

Біз еліміздегі кейбір түзеу мекемелерінде қандай қатыгез тәртіптің үстемдік ететінін ауық-ауық баяндап отырамыз. Алайда, сотталған бұрынғы құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің қалай өмір сүретіні туралы сирек жазамыз, себебі олар ішкі сырларын ашуға құлықсыз. Бұрынғы құқық қорғаушылар өз мәселелері туралы тек тығырыққа тіреліп, әбден күйзелген кезде ғана айтады. 

Неліктен бұрынғы тергеушілер мен оперлер ішкі мәселелерді ашып айтқысы келмейді, бізге №19 колониясының бұрынғы тұрғыны айтып берді. Атын атамауды сұраған ол аралас режимдегі осы колонияда жазасын өтеген кездегі келеңсіз жағдайларды ашып, қылмыстық-атқару жүйесіндегі өзара билік жүргізудің қайдан бастау алатынын көрсетіп берді.

Ол жақтағы тәртіп пен талап қандай?

Біздің сұхбаттасушымыз – 42 жастағы Солтүстік Қазақстанның тумасы. Ол бұрын аудандық ішкі істер басқармасында жедел қызметкер болып жұмыс істеп, есірткі қылмыстарын ашуға маманданған. Алайда, кейін өзін сол аймақтық ҰҚК қызметкерлері оны үлкен көлемдегі кептірілген марихуанамен ұстаған. Нәтижесінде сот Кеңесті есірткі саудасымен айналысты деп танып, 11 жылға бас бостандығынан айыру жазасын тағайындады. Ол өз мерзімін толық өтеп, жақында босап шықты.

 Кеңес, сізді түрмеде бұрынғы құқық қорғау органының қызметкері болғаныңызды білгенде қалай қарсы алды және сіздің түрмедегі бейресми иерархиядағы орныңыз қандай болды?

— Мені қалыпты қарсы алды, себебі онда мен сияқты 297-бап бойынша жазасын өтеп жатқан адамдар көп еді. Түрмеде камераларға бөлу кезінде мен баракқа түстім, онда Мирас – лагерьдің «қараушысы» отырды. Ол өз адамдарымен біраз уақыт мені бақылады, кейін маған өзінің жақын ортасына кіруге ұсыныс жасады. Әрине, мен келістім, себебі бұл кез келген аймақтың ішіндегі нормаларға қарсы адамдардан қорғаудың кепілі болды. 

Неліктен сізге оның назары түсті? Ортақ қызығушылық болды ма немесе сіз жерлессіз бе? 

— Мен еркін күрестен спорт шебері болдым, ал Мирас өз тобына физикалық тұрғыдан мықты, спорттық атағы бар жігіттерді жинайтын. Кейбір БАҚ-та оны спортшы әрі бұрынғы полиция қызметкері не арнайы күштердің сарбазы деп жазған еді. Негізінде, олай емес,  Мирас бұрын патрульдік полицияда қызмет еткен, кейін ішкі істер органдарынан шыққан. Ол бизнесменді өлтіргені үшін 22 жылдық жазасын өтеген, сотталғандар арасында үлкен құрметке ие болған.

Ал лагерьдегі басты авторитет кім болды – Барон ба, әлде Мирас па?

— Барон, өйткені ол – көлеңкедегі кардинал болды және мекеме әкімшілігінің үнсіз келісімімен барлық сотталғандарды толық бақылап отырды. Ол Алматыда бірнеше адамның өліміне себеп болған даудың ортасында ұзақ уақыт отырды. Мирас оның оң қолы, сегіз баракқа жауапты болып, «түрмедегі бақылаушыларды» басқарды. Сондай-ақ жасөспірімдер мен өндірістік аймаққа және басқа да учаскелерге жауапты болды. Көптеген сотталғандар Барон мен Мирастың көшбасшылық қасиеттерін, жақсы ұйымдастырушылық қабілеттерін және дипломатиялық дағдыларын атап, оларға көптеген жылдар бойы өз позицияларын сақтап қалуға мүмкіндік берді.

Сіз Баронды жақсы танисыз ба?

— Жоқ, мен лагерьде онымен мүлде жолыққан жоқпын. Ол жеке өмір сүрді, спорт залында тұрды, ол жерге тек өз адамдары ғана кіре алатын. Айтуларынша, оны күштік құрылымдар қолдап отырған, сондықтан басқа сотталғандар одан алыс жүрді. Мен де артық назарын аудармауға тырыстым, әрқашан далада жаттығып жүрдім. Әрине, біз бір-біріміздің бар екенімізді білдік, бірақ байланысқа шыққан жоқпыз.

Мирасқа да осындай жеңілдіктері болды ма, Баронмен салыстырғанда?

— Жоқ, меніңше, олай емес. Ол басқа 80 сотталғанмен бірге баракта тұрды, тек оларға асханада жеке тамақ әзірлейтін. Оның тағамы басқа сотталғандарға қарағанда дәмдірек және әртүрлі болатын.

 2024 жылы БАСЕ YouTube-арнасы сіздің колонияңызда жалпы қор жинау туралы видео шығарды. Автордың айтуынша, сотталғандар — бұрынғы ҰҚК басшысының орынбасарлары, Алматы қалалық ҰҚКД-ның бұрынғы бастығы және экс-қорғаныс министрі — бір миллионнан екі миллион теңгеге дейін ақша тапсырған. Сіз оны көрдіңіз бе? Оған пікіріңіз қандай?

— Иә, мен бұны көрдім, тіпті оны жасауға көмектескен сотталғандарды да білемін. Сол видеода олардың барактардың қараушыларының аты-жөні мен цифрлар жазылған хаттамаларының скриншоты бірнеше рет көрсетілді. Айтуларынша, бұл хаттаманы мекеме әкімшілігінің қызметкері сатқан, өзі үшін ұпай жинамақшы болып. Экс-генералдардың жалпы қорға ақша қосқаны туралы нақты мәлімдей алмаймын. Оларға немесе осы видеоның авторларына сұрақ қойсаңыз, өздерінен сұрап көріңіздер. Бірақ, әдетте, лагерьге бұрынғы генералдар мен басқа да жоғары лауазымды тұлғалар түскенде, олар өз қалауымен жалпы қорды толықтырады.

Бұрынғы генералдар бұл ақшаны өз еріктерімен тапсыра ма, әлде шын мәнінде қысымға ұшырай ма? Жоғарыда айтылған видеодағы кейіпкерлер неге авторларға қарсы сотқа арызданбады?

— Бұрынғы генералдар мен басқа да бай адамдар әрқашан өз еріктерімен жалпы қорға өз үлестерін береді. Біріншіден, оларға лагерьде өмір сүру ережелерін түсіндіреді. Екіншіден, олар кедей емес, өз жинақтарынан ақша бөле алады. 

Қандай санаттағы сотталғандар әдетте жаңадан келгендерден ақша талап етеді?

— Өз байқауым бойынша, мұндайды жиі жасайтындар – ұлттық гвардияның ішкі істер министрлігі немесе ҰҚК шекара қызметінде әскери борышын өтегендер. Олар шынайы солдаттар, оларда ар-намыс жоқ, бірақ мақтаншақтықтары шексіз. Сондықтан офицерлік құрамнан шыққандар оларды ұнатпайды. Менің ойымша, мұндай өрескел сарбаздарды тұрмыстық аймақтарға жіберу керек! Олардың білім, мәдениет және тәрбиесі басқа деңгейде, олар қылмыстық түсініктерге бағынады, сондықтан ақша талап етіп, әлсіздерге қол көтереді.

Жаңадан келгендерден қанша қаражат талап етіледі? Мысалы, Алматы облысындағы Зареченск колониясында наркобизнеспен айналысқан сотталғандардан екі жыл бұрын 10 мың доллар талап етілген. Ал сіздерде қалай?

— Біздің лагерьге синтетикалық есірткілер немесе психотроптық заттарды таратып келгендерден миллион теңге талап етеді. Көбірек талап ету мағынасыз, өйткені төлемді өте ұзақ күтуге тура келеді. Мысалы, мен өсімдік тектес есірткі таратқаным үшін отырдым, сондықтан мені тексерген жоқ. Тек героин, мефедрон, экстази және тұздарды таратқан адамдар жауап береді. Оларға ақша жинау үшін бір айлық уақыт беріледі, әдетте олардың туыстары осы уақыт ішінде төлейді. Егер олар бұл уақыт шеңберінде төлей алмай, төлеуден бас тартса немесе келіссөз жүргізсе, онда олардың түрмедегі туысына қатты ескертулер беріледі, әрі «мүшелік жарна» төлеудің оның өзіне тиімді екені түсіндіріп, еркек кастасында қалдыру ұсынылады. Егер ол төлемесе, онда оны дәретхана  жууға және басқа да лас жұмыстарды істеуге мәжбүр етеді.

 Кеңес, сіз лагерьде коллекторлық қызметпен айналысқандай сөйлеп отырсыз.

— Құдай сақтасын, мен ешқашан заңсыз немесе теріс әрекеттермен айналысқан емеспін. Мен жай ғана лагерьдегі «түрмедегі бақылаушыларға»  адамдарымен араласып, олардан осындай әңгімелерді естідім. Айтуларынша, Мирас әр ай сайын құқық қорғаушыларға екі-үш миллион теңге береді екен. Бірақ бұл оны жаңадан келгендерден жинаған ақша емес, картадан ұтқан ақша деп айтады.

Тұрмыстық зоналар жиналған қаражаттың көп бөлігі әдетте алкоголь, деликатестер, ұялы телефон және басқа да тыйым салынған заттарды сатып алуға жұмсалады. Қалған қаражат адвокат қызметтерін төлеуге және еркіндікте қалған отбасыларын қолдауға кетеді. Ал сіздерде қалай?

— Барлық лагерлерде сценарий бірдей азық-түлік, алкоголь, темекі алынады. Сонымен қатар, қосымша ақыға арнайы қызбен алты сағаттық кездесу ұйымдастыруға болады. Бұл ресми түрде екі сағаттық қысқа мерзімді кездесу деп тіркеледі. Алайда іс жүзінде жұп ұзақ мерзімді кездесу бөлмесінде оңаша болады. Әрине, қылмыстық-атқару кодексінің 106-бабы бойынша ұзақ мерзімді кездесу тек қана әйелі мен жақын туыстарына беріледі.

«Сұр кардинал және оның оң қолы»

2024 жылы арнайы прокурорлар Мирас пен Баронды түрмедегілерден ақша талап еткеніне күдіктеніп, оларды басқа күдіктілермен бірге тергеу үшін Өскемендегі уақытша ұстау изоляторына алып кетті. Сіз бұл іске қанша жәбірленуші мен күдікті қатысып жатқанын және алдын ала тергеу қай кезеңде екенін білесіз бе?

— Басқа жігіттерден естігенімше бұл іс бойынша 8 жәбірленуші мен 15 күдікті бар. Тергеу әлі де жалғасуда. Өзім жақсы білетін төрт жәбірленуші бар, олар Барон мен Мирасқа арыз жазды. Біреуі — бұрынғы комитетші, ал қалған үшеуі түрлі полиция бөлімшелерінде қызмет атқарған. Толығырақ айта алмаймын.

Мирас өз камерасында асылған күйінде табылды. Қалай ойлайсыз, бұл өзін-өзі өлтіру ме, әлде оны соған жеткізді ме?

— Менің ойымша, оны қорқытып-үркітті, ақырында ол өз еркімен өмірден кетті. Оны ешкім өлтірген жоқ.  Мирас соңғы кездері шектен тыс әрекет жасап,  ұрылардың дәстүрін өрескел бұзды. Меніңше, ол қайта-қайта қылмыс жасағандардың жабық түрмесіне түссе, бұл үшін жауап беру керектігін түсінген сияқты. Ол өзі де сол жаққа баратынын сезген соң бәрін бірден аяқтауды шешті. Мирас бұралған төсек жамылғысына асылып қалған. Тіпті оны үйінде отбасы күтіп тұрғаны да оны тоқтата алмады.

Мұндай сұрақтың жауабы осындай лагерьде отырған бұрынғы құқық қорғау қызметкері қылмыстық әлемнен тәуелсіз, өз бетінше әрекет ететін тұлға болуы тиіс пе, әлде олар бопсалап алған ақшаларын басқалармен бөлісуі қажет пе?

— Ал, неге сіз олар өз заңдарымен өмір сүреді деп ойладыңыз? Олар басқа колониялардағы сотталғандар сияқты сол айыпты түсініктермен өмір сүреді. Олардың жинаған қаражаты тек олардың аман-есен, қауіпсіз жағдайда өмір сүруіне ғана емес, басқа колониялардағы қылмыстық авторитеттердің қажеттіліктеріне де жұмсалады.

Сіз YouTube-те Баронның серігі болып табылатын сотталғанның адвокатының қатысуымен өткен бағдарламаны көрген боларсыз. Ол Баронның жазасын өтеу мерзімі аяқталып келе жатқанын, бірақ кейбір үшінші тұлғалар оның бостандыққа шығуын қаламайтынын айтты. Сондықтан, олардың айтуынша, онымен байланысты ауыр қылмыс бойынша жаңа іс қозғап, колонияда ұзақ уақыт ұстауды жоспарлап отыр екен. Одан бөлек, үшінші тұлғалар Баронды психологиялық тұрғыдан құлдыратып, оның өмірден кетуіне ықпал етуге тырысып жатқан көрінеді. Осыған қатысты не ойлайсыз?

— Мен осы бағдарламаны көргенмін, бірақ нақты жауап бере алмаймын. Бұл мәселе менің жеке басыма да қиындықтар тудыруы мүмкін. Тек айта кететінім, прокурорлардың семейлік аймақтың «сұр кардиналының» табыс көзі туралы күдік туғызуы негізсіз емес. Алайда, оның қамауға алынғаннан кейін анасының банк есеп-шоттарынан 23 миллион теңге табылғаны туралы айтылды. Қызық сұрақ, қарт әйелде осындай ақша қайдан пайда болған? Айтуларынша, Барон босатылған соң Ресейге тұрақты тұруға көшуді жоспарлаған екен, сондықтан ол жаңа жерде өмір сүруге арналған қаражатты жинап жатқан болуы мүмкін.

Сіз сотталғандар куәларды қорғаудың мемлекеттік бағдарламасына қатысушылар болып саналатынын білесіз бе?

— Менің білетінім осы істің сегіз зардап шегушінің төртеуі арнайы прокурорлардың қорғауында. Олар Барон мен Мирасқа қарсы бірінші болып арыз жазып, өздері де олардың ісіне қатысты куәлік берген. Сондықтан осы батыл адамдарды колонияның тәртіптік оқшаулану бөлмесінде, күшейтілген күзетпен қорғауда ұстады, себебі олардың артынан қараушы мен «сұр кардиналдың» адамдары жетпесін деп. Бір зардап шегушіні жақында Семейден басқа аймаққа көшірді, себебі оған өміріне қауіп төндірілген.

Күдіктілер ол адамдардың өздеріне қарсы куәлік бергенін білді және олар онымен қалай есептеспек болды?

— Айтуларынша, ол деректерін мекемеміздің әкімшілігінде істейтін біреу ашып жіберген. Ал есептесу туралы айтатын болсақ, Баронның адамдары ескі түрмелік әдіске жүгінуге мүмкін еді — «құлау». Бұл әдіс бірнеше адам жәбірленушіні көтеріп алып, кейін оны бетонға құлатудан тұрады. Әдетте, мұндай жағдайда бас сүйегінің негізі мен күмбезінің сынықтары салдарынан адам өледі, ал бұл оқиға «бақытсыз жағдай» ретінде көрсетіледі. Мысалы, «сотталушы жүріп келе жатқанда, аяғы шалынып құлап кетті» деген түсініктеме беріледі. Көптеген медициналық құжаттарда «адамның бойынан биік жерден құлау» деп өлім себептері ретінде кездеседі.

Барон мен Мирас кеткен соң ол жерде не өзгерді? 

— Негізінде ештеңе өзгермеді. Біз жалпы жиналыста жаңа қараушыны сайладық. Сіз, бәлкім, білесіз, бұл  аймақтарының тұрмыстық колониялардан айырмашылығы неде? Біз өзіміз басты қараушымызды таңдаймыз, ал басқа аймақтарда қараушыларды заңды қылмыскерлер тағайындайды. 

Неге бұрынғы құқық қорғау органдарында істеген қазір түрмеде отырған қызметкерлер, журналистерге жүгініп, мәселелеріңізді ашық айтпайсыздар? Неден немесе кімнен қорқасыздар?

— Біз өзімізден қорқамыз, себебі өзіміздің қандай әрекеттерге бара алатынымызды білеміз. Басқа жабық еркектер қауымдастықтарында сияқты, бізде де кланаралық қақтығыстар бар. Бір кланның қызметі туралы компроматтың жария болуы басқа кланның өкілдеріне үлкен қиындықтар тудырады, әсіресе егер ол қоқысты сыртқа шығаруды шешсе. Сондықтан біз журналистер мен блогерлерге көп ашылмаймыз. Белгілі бір мақалда айтылғандай «Қарға қарғаның көзін шұқымайды!» Журналистерге, бірдеңе айтсаң, кейін сөздерің үшін жауап беріп, денсаулығыңды тәуекелге қоясың.

Бірақ сіздердің қатарластарыңыз Мирас пен Баронға қатысты компроматты оппозициялық телеарна редакциясына тастады.  Өзіңіз де ол жақтағы қараңғы тұстар туралы сұхбат бердіңіз. Неліктен қолында билігі барлардан қорықпайсыз,олардың қолы ұзын емес пе?

— Тағы да қайталап айтайын, компроматты әкімшілік қызметкерлерінің бірі түсірген болуы мүмкін, өздерінің жеке мүдделері мен пайданы көздеп, сотталғандар емес. Ол оны шетелден хабар тарататын блогерлерге жіберді, кейін даулы тексерістер болатынын болжады. Мен сіздерге тек өзімнің білетінімді және басқалардан естігендерімді анонимді түрде айттым. Айтуға керекеті әрі айтуға болатын мөлщерде ғана айттым. Менде ешқандай растайтын құжаттар, қолхаттар, транзакция көшірмелері немесе сұрақ-жауап хаттамалары жоқ, болғанда емес. Өйткені мен қақтығыстар мен қылмыстық іс-әрекеттерге қатысқан жоқпын.