Олигархтар Көксуға таласып жатыр: Жетісу облысында бірнеше ГЭС салу кімге қажет?

cover

 Жетісу облысындағы Рудничный кентінің шетінде, аязды күні таңғы тыныштықты шу бұзды. Бұл аттас шатқалдан ағып жатқан Көксу өзені. Бұл өзен қыстыкүні, судың ең төмен деңгейінде де, өзінің күшімен таң қалдырады, жаз туралы айтпай-ақ қойса да болады. Дәл осы Көксуде шағын ГЭС құру жоспарланып, оның үшеуінің құрылысы басталып та қойған. Бірақ оларды жанжалсыз салу мүмкін болмады. Orda.kz неліктен спортшылар, экологтар, тіпті археологтар Көксудегі ГЭС құрылысымен келіспейтінін және бұл жобаларда олигархтардың іздері қай жерде жылт еткенін айтады. 

Ал тыңдаулар жоқ

Өткен аптада журналистерге арналған брифинг барысында Энергетика вице-министрі Сұңғат Есімханов Жетісу облысындағы Көксу өзенінде жалпы қуаты 150 мегаватт ГЭС салу бойынша жеті жобаны іске асыру жоспарланып отырғанын айтты. Оларды Қазақстанда жаңартылатын көздердегі электр станцияларын дамыту шеңберінде салмақшы.

Бейнежазбада Есімханов өткен жылы жанжал туындаған СЭС туралы да айтады-оның құрылысына жергілікті тұрғындар қарсы болған. Ол бір ғана су электр станциясын айтып отырған жоқ, бірақ шын мәнінде бірден екі электр станциясы — жалпы қуаты 42 мегават болатын Рудничный ГЭС-1 және Рудничный ГЭС-2  туралы сөз боп жатыр.

Вице-министр шахтадағы даулы мәселе шешілгенін және тұрғындарға электр станциясының құрылысы ешқандай проблема тудырмайтынын айтты. Бірақ шенеунік қалағанын шындыққа айналдыра алады. Оған Orda.kz тілшісі Жетісу облысына барып, ГЭС құрылысының қарсыластары станция тұрғызып жатқан компания өкілдерімен кездескен кезде көз жеткізді.

 

Бәлкім, Рудничный кентінде ГЭС құрылысының басты қарсыластарының бірі Қазақстан рафтинг Федерациясы мен оның президенті О.Константин деуге болар, ол түсіндіргендей, Көксу — рафтинг үшін ең қолайлы Қазақстанның таулы өзендерінің бірі. Әуесқойлар үшін де, кәсіби спортшы үшін де. Дәл қазір су электр станциясы салынып жатқан өзеннің учаскесі рафтерлер үшін ерекше құнды.

«Біздің Көксу өзенін бүкіл әлемдегі спортшылар біледі. Су электр станциясының жанында әйгілі «табалдырық пропеллері» бар, ол слаломнан өтуге өте ыңғайлы. 2023 жылы мұнда рафтингтен Азия чемпионаты өтті. 2024-те халықаралық жиындар мен екі республикалық жарыс болды. Биылғы жылы бізде Қазақстан кубогының екінші және төртінші кезеңдері жоспарланған. Біздің олимпиадалық слалом командасы Көксуда жаттығады».

 

ГЭС құрылысына байланысты Көксудың бір бөлігі міндетті түрде су астында қалады, жоспар бойынша бұл ағыс бойымен 207 метр. Рудничный ГЭС жобасының жетекшісі Әли Қарабалин мұны су қоймасы емес, су торабы деп атайды. Бірақ бәрібір бұл жерде ағынның жылдамдығы өзгереді. 

Сонымен қатар, рафтерлер су көлемінің 40%-на дейін ГЭС-тің бұру каналына кететіндігіне және одан төмен қарай спортпен толық айналысуға болмайтынына сенімді. Екі гидроэлектростанция арасында кемінде 12 шақырым бар. Әли Қарабалин су торабынан рафтерлерге қажетті су көлемі төгіледі деп жауап берді. Оның айтуынша, су басқан жерде олар тіпті пирс салуға дайын. Дәлірек айтқанда, олар емес, өйткені электр станциясын салатын «ЭнергоБилдСервис» ЖШС тек құрылысқа жауапты, содан кейін объект операторға өтеді, оның атауын Карабалин атай алмады. 

Жалпы, Қарабалинның айтуынша, олар барлық қажетті шарттарды орындаған: экологиялық сараптамадан өтті, ағаштарды кесуге келісім алды — көбіне теректерді. Олар кесілген теректерді ақшамен немесе жаңа ағаш отырғызумен өтей ме, жоқ па, әзірге шешімін тапқан жоқ.

Бірақ құрылысшылар Министрдің орынбасары айтқан тыңдауларды өткізген жоқ.

«Біздікі үшінші санаттағы нысан, ол заңнамаға сәйкес қоғамдық тыңдаулар өткізуге емес, тек жергілікті тұрғындарды хабардар етуге мүмкіндік береді», -  дейді Әли Қарабалин.

Санат нөміріне де сұрақтар бар. Кездесуге қатысқан Жетісу  облысы экология департаментінің өкілі станциялар нөмірді құрылыс кезінде ғана алғанын түсіндірді. Бұл су электр станциясының қарсыластарын таң қалдырды.

«Сонда ол салынып жатқанда, ол үшінші санат болады. Ал салынып болған кезде санат өзгеруі мүмкін бе? Бұл қалай болуы мүмкін?» - деп ашуланды Константин.

Кездесуде экологтардың атынан сөйлеген спортшы экологиялық сараптама ГЭС-тің тікелей орналасқан жеріне  келтіретін зиянын бағалады деп таң қалды. Ал Көксу өзенінің жоғары және төмен ағысындағы ықтимал зиян бағаланбағанын айтты.

Рудничный ГЭС құрылысшыларында Археологиялық сараптама сияқты құжат та жоқ.

«ЭнергоБилдСервис» өкілдері мұны 2017 жылы құжаттарды жинаған кезде мұндай сараптама қажет болмағандығымен түсіндіреді. Олар бұл жерде археологиялық ескерткіштер жоқ екеніне сенімді болды. Алайда, Марғұлан атындағы Археология институтының ғылыми қызметкері Қайрат Жанболатовтың салынып жатқан Рудничный ГЭС-1-нің айналасын көз жүгірте қарағанның өзінде мұнда кем дегенде төрт ежелгі қорым бар екені белгілі болды. 

«Енді біз археологиялық сараптамамен айналысатын ұйымды жалдауға тендер жариялаймыз және осы процедураны орындаймыз», — деп сендірді Әли Қарабалин.

Рудничныйдағы ГЭС құрылысының қарсыластары электр станциясы Көксуға үнемі түсетін селдерге төтеп бере алмауы мүмкін деп қорқады. Әли Қарабалин бұған салынып жатқан ГЭС секундына 180 текше метр судың өтуіне төтеп бере алады деп жауап берді — оның айтуынша, бұл 1950 жылдардың ортасынан бері Көксуда болған судың максималды көлемі.

ГЭС құрылысының орнын өзгерту туралы ұсынысты да талқылау мүмкін болмады, жобаны Энергетика министрлігі мақұлдап қойған. Тапсыру уақыты да таяп қалған секілді. Жоспар бойынша Рудничный су электр станциялары 2024 жылдың соңына дейін салынуы керек еді — енді олар 2026 жылы іске қосылады деп күтілуде.

«Егер сіз бір нәрсеге риза болмасаңыз, сотқа жүгіне аласыз!» - деп,
Әли Қарабалин пікірталасқа нүкте қойды. 

Сондай-ақ, ол Көксу өзенінде Рудничныйдегі екі ГЭС-ті ғана емес, сонымен қатар тағы бірнеше электр станцияларын салатынан хабарсыз боп шықты.

Қыналар бәрін жейді

Мысалы, төменгі ағысында орналасқан Жоғарғы Талапты ГЭС-2022 жылдан бастап салынып жатыр, ал 2025 жылдың сәуір айында аяқталады деп жоспарлануда. 

Ол Талапты ауылының жанында орналасқан. Мұнда бетон платина салынған және жалпы дайындық деңгейі бірнеше есе жоғары екенін көруге болады.

 

Жоғарғы-Талапты ГЭС Рудничныйға қарағанда қуаттылығы аз: ол ең көп дегенде жеті мегаватт. Оның құрылысына да шағым бар. 

«Су электр станциясының құрылысына байланысты судың температурасы өзгереді, бұл биоәртүрлілікке әсер етеді. Бізде көбелектердің сирек кездесетін түрлері бар, ал көбелектер әрқашан бірінші болып жоғалады. Содан кейін аралар жоғалады, ал жоғарыда бізде омарта көп. Мұнда да еліктер, қырғауылдар басқа аң-құс бар,  оларға ГЭС құру да әсер етуі мүмкін», - дейді «Тритон» туристік клубының жетекшісі Салтанат Өтешбаева.

 

«Міне, Бартоғай су қоймасы мысалға алайық. Шелек өзені сол жерде ағып жатқанда, оның айналасында екі шақырымға созылатын тоғай ормандары мен су басқан шалғын болды. Қазір ол жер шөл - ештеңе өспейді!» - дейді Алматылық педагог Елена Ударцева.

Өкінішке қарай, Жоғарғы Талапты электр станциясында Рудничный ГЭС-1 жанында болған диалогты жүргізу мүмкін болмады. Юрий Ким есімді адам қоғам қайраткерлерімен және журналистермен сөйлесуге келді. Ол өзін "Коксугидрострой" компаниясының өкілі ретінде таныстырды.

Юрий Кимнің айтуынша, бұл ұйым және қоғамдық тыңдау 2022 жылы өткізіліп, барлық қажетті құжаттарды алды. ГЭС иелері де археологиялық сараптамаға тапсырыс берді, оған сәйкес станцияның құрылыс орнында 15 қорған, екі жерлеу, бір мазар және сегіз жартас бейнесі табылды. 

Ақпарат бірден күмән тудырды. Біріншіден, "Казархеология" ЖШС сараптама жүргізген. Бұл олардың мамандары Қызылтас жотасының Темір шоқысын зерттеп, "Темірбетон" компаниясына ондағы петроглифтердің тарихи құндылығы жоқ екендігі туралы құжат бергенінен. Нәтижесінде мұндай қорытынды құрылысшылардың, қоғам қайраткерлерінің және биліктің қатысуымен бірнеше айлық қақтығысқа әкелді.

Екіншіден, тіпті ГЭС маңындағы төбелердің бірін жылдам тексеру онда сегізден астам кескін болуы мүмкін екенін көрсетті. Мысалы, беткейде қола дәуірі деп болжанған өте үлкен көрініс табылған.

Сонымен қатар, «Петроглиф аңшылары» қорының атқарушы директоры Ольга Гумированың айтуынша, өзен режимінің өзгеруі және соның салдарынан ылғалдылықтың өзгеруі петроглифтердің жойылуына әкелуі мүмкін:

«Егер ылғалдылық жоғарыласа, онда тастарда қыналар белсенді түрде өсе бастайды және ол тастардағы суреттерді сақтап тұрған патинаны жейді. ГЭС іске қосылғаннан кейін археологтар жартастарға қол жеткізе алмайды, демек олар зерттеу жүргізе алмайды деп қорқамыз. Өйткені, ГЭС-бұл стратегиялық объект, оған бөгде адамдар жіберілмейді».

Юрий Ким бұған жауап ретінде егер ғалымдар жартастарға барғысы келсе, оларды міндетті түрде, тек қана жаяу өткізетінін айтты. 

Кофе, Монако және жер қойнауы

Рудничный ГЭС және Жоғарғы-Талапты станциясының өкілдері электр энергиясын заңнамада талап етілгендей бірыңғай KEGOС жүйесіне беретініне сендіреді. Бірақ электр станцияларының құрылысы Көксу өзенінде өндіруші кәсіпорындардың пайда болуының бастауы деген пікір бар. Егер сіз ГЭС-пен байланысты компаниялардың құрылтайшыларын зерттесеңіз, бұл алаңдаушылық одан да арта түседі. 

Рудничный ГЭС-тен бастайық. Бұл станциялардың құрылысшысы "ЭнергоБилдСервис"ЖШС болып табылады. Бұл EnergyBridge LTD жеке компаниясының еншілес компаниясы. Олардың сайтында Рудничный ГЭС — бұл олардың жобаларының бірі деп көрсетілген. Energybridge Ltd. құрылтайшылары қатарында екі жеке тұлға және бір заңды тұлға бар. Физикалық тұлға:

  1. Қайрат Оразбеков-миллионер, "Элитстрой" ЖШС және "Қайрат" футзал клубының иесі, сондай-ақ 2012 жылдан бері Қазақстанның Монакодағы құрметті консулы. 
  2.  Әлен Байғазин.
    Заңды тұлға-Powerbridge компаниясы, оның құрылтайшыларында тағы да Байгазин және KAZMinerals холдингі бар.

KazMinerals заңды түрде дубайлық компания болғанымен, ондағы президент қазақстандық миллиардер Владимир Ким. 

Алайда Әли Қарабалин Рудничный ГЭС-ін KazMinerals салып жатқанын жасырмады. Оның айтуынша, олар ең төменгі тарифті ұсына отырып, аукционда жеңіске жетті. Олар Қытайдың Сhinapower Ұлттық құрылыс компаниясының еншілес компаниясының, яғни бас мердігер, Stecol Corporation компаниясының қолымен  салып жатыр. Рудничный ГЭС құрылысында персоналдың бір бөлігі-ҚХР азаматтары. Қарабалиннің айтуынша, бұл бас мердігердің шарты.

Жоғарғы-Талапты ГЭС-да одан ары түсініксіз. Оны салу құқығын «Бекзат» ЖШС жеңіп алған, ол Baiterek холдингінің сайтында әлі күнге дейін оның еншілес компаниясы болып саналады. Бірақ ашық дереккөздер «Бекзат» ЖШС бүгінгі таңда жоқ компания деп хабарлайды. Ал оның құқықтық мирасқоры-Верхне-Талаптинская ГЭС ЖШС, оның құрылтайшыларында бес адам бар.

 

Бұл әртараптандырылған бизнесі бар кәсіпкерлер. Әрқайсысында алтыдан 11-ге дейін заңды тұлға бар. Мысалы, олардың арасында Drinkit кофеханаларының франшиза иесі Айбек Үмбеталин де бар. 

11 заңды тұлғаға «Верхне-Талаптинская ГЭС» ЖШС бірінші басшысы және  құрылтайшыларының  бірі Әсем Жылқыбаева қатысты. Басқа заңды тұлғалардың арасында «Еуразия» деп аталатын екі сақтандыру компаниясының Шымкенттегі филиалдары бар.

Олардың бас компаниясы — Машкевич-Шодиевтің «империясына» кіретін және тікелей Александр Машкевичке, Патох Шодиевке және Мұқадасхан Ибрагимоваға тиесілі "Еуразиялық қаржы тобы".

2024 жылға дейін Машкевич пен Шодиев Қазақстанда жұмыс істейтін ірі өндіруші компаниялардың бірі-ERG Директорлар кеңесінің құрамына кірді. Өткен жылдың соңында Патох Шодиевтің орнына оның ұлы, Машкевичтің орнына болжам бойынша алыс туысы, ал ERG-дің тізгінін Мукадасхан Ибрагимованың ұлы алды.

Сонымен, жанама түрде болса да, Көксудегі ГЭС  құрылысында тағы бір ірі өндіруші корпорация пайда болды.

Назар аударуға болатын тағы бірер жайттар: 
«Жоғарғы-Талапты ГЭС» құрылтайшыларының төртеуі, Әсем Жылқыбаевадан басқа, 2023 жылы құрылған Жетісу құбыр зауытының құрылтайшылары.

Алмас Жанғасынов - тауарлық бетон өндірумен айналысатын «Ast beton group» ЖШС құрылтайшысы.

Сондай-ақ, бұл адамдар тобын ГЭС мамандары деп атауға болады. Себебі, Жоғарғы-Талапты ГЭС - тен басқа, олар «Ескелді ГЭС» және «Талапты ГЭС» ЖШС құрылтайшылары болып табылады, ал Алмас Жанғасинов пен Сергей Цой — «ГЭС Борохудзир» ЖШС-і де көрсетілген. Мол күшті,  өте жігерлі кәсіпкерлер.

Жаңалықтар

барлық жаңалықтар