Ұлттық банк базалық мөлшерлемені бір жылда үшінші рет төмендетті: сарапшылар не дейді?

24 қарашада ақша-несие саясаты комитеті базалық мөлшерлемені +/- 1,0 пайыздық тармақ дәлізімен жылдық 15,75% деңгейінде белгіледі. Бұл шешім Ұлттық банктің нақтыланған болжамдары негізінде қабылданды. Бұл соңғы айлардағы үшінші төмендеу. Сарапшылар Orda.kz тілшісіне мұның қарапайым қазақстандықтар үшін қалай болатынын айтып берді.

Бұған дейін ҚР Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов қолайлы мөлшерлеме елдегі экономикалық жағдайға байланысты деп түсіндірді. Ал негізгісі – инфляциямен күресу жолы. Ол бәсеңдеген сайын монетарлық реттеуші мөлшерлемені біртіндеп төмендетеді. Ол бірнеше жолмен есептеледі.

«Біздің инфляция бойынша мақсатты көрсеткішке қол жеткізуге және тұрақты ұстауға тиіспіз, біздің жағдайда бұл 5% және орташа экономикалық өсім. Орта есеппен экономика 3-4 пайызға өседі. Біз бұл туралы бір рет айтқан болатынбыз, сол кездегі нақты мәнде базалық мөлшерлеме – инфляция + 3,5%. Бұл базалық мөлшерлеменің белгілі бір табиғи немесе  бейтарап деңгейі», - деді Сүлейменов. 

Инфляция деңгейі 5% болғанда Қазақстандағы базалық мөлшерлеме 8,5% болуы мүмкін.

«2023 жылға арналған болжамды қайта қарау тұрғын үй-коммуналдық қызметтерге тарифтердің күтілгеннен біршама қалыпты өсуімен және азық-түлік емес тауарлар бағасының біршама ұстамды өсуімен байланысты», - деп толықтырды Ұлттық банктің баспасөз қызметі.

Бұған сыртқы факторлар – әлемдік орталық банктердің ішкі бағалардың өсуіне және әлемдік азық-түлік бағасының төмендеуіне қарсылық ықпал етуде. Бұл ретте 2024 жылға арналған болжам 7,5 – 9,5%, ал 2025 жылға – 5,5 – 7,5% деңгейінде сақталады.

Бағаның өсуін жеделдету қаупі әлі де сақталуда. Бірақ Ұлттық банктің болжамына сәйкес, 2024 жылдың ортасынан бастап астық құнының бірте-бірте төмендеуі күтіледі, өйткені жеткізілім артып, жеткізу тізбегі жақсарады.

Келесі жыл қиынырақ болуы мүмкін

Экономикалық сарапшы Эльдар Шамсутдинов базалық мөлшерлеменің қатарынан үшінші рет төмендеуі инфляция деңгейінің төмендеуіне және 2023 жылға арналған жылдық болжамның жақсаруына байланысты екенін айтады. Жалпы оның айтуынша, инфляция Қазақстанда да, бүкіл әлемде де төмендеп жатыр немесе реттелуде, мұндай жағдайларда жылдамдықты төмендету ұтымды болады.

Алайда, ол мұндай шешім қатарынан үшінші рет асығыс қабылданды деп есептейді:

«Қазақстандағы инфляциялық күтілімдер бекітілген жоқ, яғни экономикалық агенттер бағаның одан әрі өсуін күтуде. Бұл маркерлік тауарлар құнының динамикасына байланысты болуы мүмкін. ҚМГ акциялары мен зейнетақы ақшасы көмегімен жүзеге асырылатын фискалдық импульстардың әсері анық емес. Коммуналдық қызметтер мен жанар-жағармай бағасы өсуінің салдары толық қамтылған жоқ».

Шамсутдинов мұнай бағасы бюджет кірісінің ең ірі көздерінің бірі ретінде өте құбылмалы және сыртқы нарықта «сілкіністер болуы мүмкін» деп атап өтті. Мысал ретінде ол ОПЕК+ басқа қатысушыларының мінез-құлқына көңілі толмайтын Сауд Арабиясын келтіреді. Экономист ел өндірісті қысқарту бойынша ерікті міндеттемелерінен бас тартуы мүмкін деп болжайды.

«Мүмкін, баға мен өндіріс көлемінің құбылмалылығы болжамды модельдерге енгізілген шығар, бірақ Қазақстанда консенсус жоқ. Ұлттық банк Brent маркасының орташа бағасы 2024 жылы 85 доллар болады деп болжаса, үкімет 80 доллар күтеді. Бұл ретте Ұлттық банктің ЖІӨ өсу қарқыны үкіметтікіне қарағанда консервативті», - деп атап өтті Шамсутдинов.

Келесі жыл, сарапшының айтуынша, өте қиын болуы мүмкін. Бюджет кірістері өскен жоқ, бірақ шығыстар қарқынды өсуде. Бұл бюджет тапшылығының формальды да, көлеңкелі де өсетінін білдіреді, демек, қызмет көрсету шығындары да өседі.

Шамсутдиновтың пікірінше, сыртқы сипат тұрақталған болып көрінгенімен, сыртқы кредиторлардан қарыз алу қиынырақ болады, бұл мемлекеттің несие нарығындағы үлесі де өсетінін білдіреді, мысалы, болашақта сатып алуды есепке алғанда. «Самұрық» және «Бәйтерек» облигациялары, БЖЗҚ қоржынындағы мемлекеттік және тәуелді компаниялардың үлесі 60%-ға дейін жетуі мүмкін.

«Бұл тәуекелдің жоғары шоғырлануы, ол несие құнынан көрінеді және мемлекеттік несиелер эталон болғандықтан, коммерциялық несиелер де қымбаттайды», - дейді экономист.

Оның пайымдауынша, мемлекеттік қарыздың артуы импортқа да әсер етеді, ол өседі. Үкімет жаңа индустрияландыруды жүзеге асырып жатқандықтан, ол үшін жабдықты сырттан сатып алу қажет, импорт валюта бағамына қысым жасауы мүмкін.

«Бағамның одан әрі төмендеуімен теңге құралдарының тартымдылығы төмендейді, бұл Ұлттық банк нарықтағы долларлану мен инфляцияның өсуіне жол бермеу үшін мөлшерлемені теңгерімдеуге мәжбүр болады. Сондықтан қабылданатын шараларды таразылау керек, ақша-несие саясатындағы кез келген жат тәсілдер бірнеше рет ойластырылуы керек», - деп түйіндеді сарапшы.

Базалық мөлшерлемені көбірек төмендету керек пе?

Қаржы сарапшысы Андрей Чеботарев базалық мөлшерлеменің келесі төмендеуі шекті екенін айтады, дегенмен ол да белгісіз:

«Соңғы бірнеше күндегі бағамға қатысты риторика оны «сақтау керек» деген болды. Бүгін таңертең базалық мөлшерлемені неліктен төмендетіп, көбірек азайту керектігін таңдадым, өйткені бұның болашаққа қатысы бар.Базалық мөлшерлеме болашақ шарттарды реттейді, реттеушінің өзі бұл туралы бірнеше рет айтқан. Оның өзгерісі экономикаға алты айдан бір жарым жылға дейін әсер етеді. Әңгіме болашақ индикаторларды реттеу туралы болып отыр,  келер жылға арналған болжамдар тұрақты инфляция 6, 7, 8%. Ал егер Ұлттық банк мөлшерлемені екі-үш нақты пайызға дейін төмендетпесе (нақты инфляция минус базалық мөлшерлеме), онда біз болашақта корпоративтік несиелеуде өте нашар жағдайға тап боламыз». 

Чеботаревтің айтуынша, корпоративтік несиелеу қазір ұйқыда, өйткені ірі бизнес қолайсыз жағдайларға байланысты 2023 жылдың үшінші тоқсанында қарызды қаржыландырудан бас тартты.

«Ірі бизнестен несие алуға өтінімдердің жалпы саны тоқсан ішінде 22%-ға азайып, небәрі 170-ке жетті. Ал мақұлданған несиелік өтінімдердің үлесі кәсіпкерліктің барлық түрлері бойынша төмендеді: шағын бизнес үшін үштен біріне, орта бизнеске 37%-ға және ірі кәсіпкерлікке 51%-ға. Корпоративтік несиелеу мөлшерлемелерін жылдам қарқынмен төмендетуді жалғастыра отырып, тез арада ұлғайту керек», - деп есептейді ол.

Естеріңізге сала кетейік, 25 тамызда Ұлттық банк соңғы үш жылдан аз уақыт ішінде алғаш рет базалық мөлшерлемені төмендететінін хабарлады. Осыдан кейін ол тағы екі рет – 6 қазан мен 24 қарашада түсірді. Базалық мөлшерлеме бойынша келесі жоспарлы шешім 2024 жылғы 19 қаңтарда Астана уақытымен сағат 12:00-де жарияланады.