Трамп талапты күшейте түсті: Қазақстанға екінші санкциялар қаупі бар ма?

Дональд Трамптың әкімшілігі соңғы уақытта Қазақстанға қатысты айқын қатаң ұстанымда отыр. АҚШ-тың бұрынғы президенті алдымен Қазақстандық импортқа 25 пайыздық тариф енгізетінін жариялады, артынша 100 пайыздық кедендік баж енгізу және Ресейдің сауда серіктестеріне екінші санкциялар салу туралы мәлімдеді. 

Бұл қауіп-қатер қаншалықты шынайы? Трамп блеф жасап отыр ма? Қазақстан үшін бұл қандай тәуекелдерге әкелуі мүмкін? Дәл осы жөнінде Orda.kz шолу жасады.

 
Трамп неге Қазақстанды қорқытып отыр?

Трамптың Қазақстанға қарсы 25 пайыздық тариф енгізу туралы шешіміне қатысты сұрақ көп. Бір апта бұрын The New York Times газеті мақала жариялап, онда мынадай жайттар атап өтілді:

• Қазақстан мен АҚШ арасындағы тауар айналымы онша көп емес;
• Қазақстанның АҚШ-қа экспорттайтын өнімдерінің 90%-ы бұл тарифтерге ілікпейді;
• АҚШ — Қазақстан экономикасына, әсіресе мұнай-газ секторына тікелей шетелдік инвестиция тарту бойынша басты серіктестердің бірі.

• «Трамп әкімшілігінің агрессивті тәсілі Қазақстанды сескендіріп отыр. Соңғы онжылдықта АҚШ шенеуніктері елге ашық экономиканы дамыту, әсіресе кен өндіру саласында қолдау көрсету және инвестиция салу уәдесін беріп келген» деп жазады The New York Times.

  
  

АҚШ-тың Қазақстандағы сирек кездесетін металдар мен табиғи ресурстарға қызығушылығы артқан тұста, Трамптың бұл сауда агрессиясы оғаш көрінеді. Жаңа тарифтер Қазақстаннан АҚШ-қа баратын өнімнің небәрі 5%-ына, яғни жалпы құны 100 млн доллардан аспайтын тауарларға қатысты. Мұнай мен уран шектеулерге ілінбеуі тиіс, ал мәселен, мысқа Трамп тарифті 50%-ға дейін көтеретінін айтты.

 
Екінші санкциялар қауіпі бар ма?

Трамптың келесі даулы мәлімдемесі — Ресейдің сауда серіктестеріне 100 пайыздық тариф пен екінші санкциялар салу туралы. Бұл шаралар Ресей мен Украина 50 күн ішінде бітімге келмесе енгізіледі деп ескертілді.

Осы мәлімдемелерден кейін теңге долларға қатысты рекордтық деңгейде әлсіреді.

 
АҚШ қысымы – Қытаймен жақындасуға түрткі ме?

АҚШ тарапынан осындай қысымдар мен қауіптер, керісінше, Қазақстанды Қытаймен сауда-экономикалық байланыстарды кеңейтуге итермелеуі мүмкін. Қазірдің өзінде Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда айналымы АҚШ-пен салыстырғанда он есе көп.

Бұл жағдайда Трамп үшін қандай пайда бар?

Бұның мүмкін екі нұсқасы бар:

Қазақстанның бұл жағдайға қатысы жоқ, ал Трамп нақты мақсаты — Ресейдің ірі сауда серіктестері;
Немесе Вашингтон Астананы белгілі бір мәмілеге итермелеуге тырысып отыр.
 
Қалай болғанда да, Қазақстан АҚШ-тың саяси-экономикалық қысымына бейімделуге мәжбүр болып тұр. Бұл жағдай елдің сыртқы экономикалық стратегиясына әсер етуі мүмкін, әсіресе инвестициялық климат пен серіктестік басымдықтар тұрғысынан.

Қазақстанның қатысы жоқ па?

Саясаттанушы Эдуард Полетаев Қазақстанның екінші санкциялардан аман қалу мүмкіндігін жоғары бағалайды. Оның айтуынша, тарифтер әсері де аса ауқымды болмайды.

«Қазақстанның стратегиялық экспортына бұл жағдай аса әсер етпейді. Мұнай сияқты ресурстар – біздің негізгі бюджеттік табыс көзі – Ресейге емес, басқа елдерге экспортталады. Рас, Қазақстан мұнайының 80%-ы Ресей аумағы арқылы Каспий Құбыр Консорциумы (КҚК) арқылы өтеді. Бірақ КҚК — бұл халықаралық консорциум, оның құрамында америкалық компаниялар да бар», - дейді Эдуард Полетаев. 

Саясаттанушы Ғазиз Әбішев те Қазақстанның бұл жағдайдан еш зиянсыз шығу ықтималдығы бар екенін айтады. Себебі Қазақстан Ресей мұнайына тәуелді емес, өз мұнайын өзі экспорттап отыр.

«Менің түсінуімше, әңгіме Ресейден келетін импорттың барлығына 100 пайыздық баж салығы салу және ресейлік мұнайды сатып алушыларға санкция салу туралы болды. Мұнда, сірә, Ресей соғысты жалғастырып, қаржыны көмірсутек саудасы арқылы — негізінен Үндістан мен Қытайға сату арқылы — тауып отыр деген тұжырым жатыр. Ал мұнайдан басқа екінші санкциялар туралы айтылған жоқ. Сондықтан Қазақстанға ондай шектеулер салынады деп ойламаймын», - дейді Ғазиз Әбішев. 

 
Бірақ Трамп әкімшілігі үшін басты мәселе мұнай емес шығар?

АҚШ билігін Ресейге салынған санкцияларды айналып өту жолдары, соның ішінде Қазақстан компанияларының қатысуымен жасалатын «сұр схемалар» көбірек алаңдатуы мүмкін. Бұл жайдан жай емес. Маусым айында АҚШ Ресейге қарсы санкцияларды айналып өтуге қарсы арнайы топ құру мүмкіндігін қарастырып жатқаны белгілі болды — ол топтың жұмысы Қазақстанға да қатысты болуы мүмкін.

Бұдан бөлек, арада бірнеше күн өткенде Ұлыбритания да Қазақстанға санкциялық шектеулерді орындау қажет екенін емеурінмен еске салды.

 
Демек, екінші санкциялар Қазақстанның өзі емес, Ресеймен күмәнді іскерлік байланыс орнатқан қазақстандық бизнес өкілдерін нысанаға алуы әбден мүмкін.

Қазақстан Ресеймен қаншалықты тығыз байланысты?

Қазақстан үшін Ресей — ірі сауда серіктесі. Алайда Ресей үшін Қазақстан нарығы — бірінші кезектегі басымдық емес. Сонымен қатар АҚШ-тың екінші санкцияларына шын мәнінде ұрынуы мүмкін елдер аз емес.

«Мысалы, Ресейдің Қытаймен сауда айналымы — 600 миллиард доллардан асады, Үндістанмен — 2023 жылы шамамен 130 миллиард. Ал Қазақстанның бүкіл әлеммен жалпы сауда айналымы — 141 миллиард доллардан сәл асады. Ресей Қазақстан үшін жетекші сауда серіктесі саналуы мүмкін, бірақ Қазақстан Ресей үшін ең көп дегенде алғашқы ондыққа кіретін ел ғана. Егер Қытай мен Үндістан компанияларына санкциялар салынса, бұл дүниежүзіндегі сауда қатынастарын едәуір шиеленістірер еді — кім көбірек зардап шегеді, оны болжау қиын», — дейді саясаттанушы Эдуард Полетаев. 

Қазақстан Ресейге металл прокаты, кен мен концентраттар, қара металл, химиялық өнімдер сияқты бірқатар тауарлар экспорттайды. Бірақ бұл өнімдердің ешқайсысы қос мақсаттағы (әскери және азаматтық қолданысқа жарайтын) өнімдер қатарына жатпайды.

 
Байділдінов: Қазақстан екінші санкцияларға ілігуі мүмкін

Алайда мұнай саласының сарапшысы Олжас Байділдінов Трамптың қадамдарына алаңдаулы. Ол Қазақстанның Ресейдің тұрақты сауда серіктесі ретінде әрдайым тізімде болатынын айтып, екінші санкциялар қаупі айтарлықтай екенін ескертеді.

«АҚШ-қа экспортқа салынатын жоғары кедендік баж салығы немесе екінші санкциялар Қазақстанды айналып өтпейді. Біз Ресей үшін аса ірі серіктес болмасақ та, жылына 28–29 миллиард доллар көлеміндегі сауда айналымы бар елміз. Бұл көлем, әрине, назар аудартпай қоймайды», — дейді Олжас Байділдінов.

Бүгінде Қазақстан мен Ресей арасындағы мұнай, мұнай өнімдері және газ жеткізу бойынша қиындықтар туындап жатыр. Себебі қазақстандық банктер ЕО санкциялық тізімінде тұрған бұл тауарларға төлем жасауға жиі бас тартады. Бұл қысым, болжам бойынша, алдағы уақытта күшеюі мүмкін, ал Ресейге қарсы кең ауқымды санкциялар Қазақстанға да жанама әсер етуі мүмкін.

«25 пайыздық баж салығына қатысты кей сарапшылар оптимистік көзқарас білдірді, өйткені Қазақстанның шикізаттық экспорты АҚШ-та салықтан босатылған. Ал қалған экспорт көлемі — бар болғаны 200–300 миллион доллар шамасында. Көпшіліктің пікірінше, бұл айтарлықтай салдарға әкелмейді. Бірақ мен бұл оптимизммен келіспеймін, өйткені мұндай баждар инвестициялық климатқа кері әсер етеді. Екінші санкциялар Қазақстан мен қазақстандық мұнай секторына бағытталуы мүмкін. Бұл бізге өте қатты әсер етуі ықтимал: тапшылыққа, бағаның өсуіне және басқа ұзақ мерзімді салдарға әкеледі», — деп түйіндеді Олжас Байділдінов. 

 
АҚШ-пен «ерегесу» — қауіпті ойын

Бұдан шығатын ой — жаңа тарифтер мен шектеулерден кім көбірек зардап шегеді деген тақырыпта пікірталас жасау оңай, бірақ қазір бұл үшін қолайлы уақыт емес. "Біздің мұнай мен урансыз АҚШ өмір сүре алмайды" деу — батырсынып сөйлеу ғана. Ал шын мәнінде, Трамп қаласа, Қазақстан экономикасын күйретпесе де, шайқалтуы әбден мүмкін.

«Әрине, Қазақстан экономикасы АҚШ экономикасымен салыстыруға келмейді. Егер Америка экономикасына келген шығын Қазақстанға келген шығыннан 30 есе артық болса да, АҚШ үшін бұл — маса шаққанмен бірдей, ал Қазақстан үшін — бұл ауыр үкіммен тең», — деп қорытындылайды саясаттанушы Ғазиз Әбішев.

Қазақстан қандай қауіп-қатерге тап болуы мүмкін?

Қазақстан үшін басты қауіп — мұнай саласына қандай да бір шектеулердің енгізілуі. Елге тікелей санкция салынбаса да, Ресейге бағытталған жаңа экономикалық соққылар әлемдік нарықтағы бағаның күрт ауытқуына себеп болуы мүмкін. Бұл — Қазақстанға тиімсіз. Ең жағымсыз сценарий — қазақстандық мұнай өнеркәсібіне тікелей соққы жасалуы.

«Қазақстан үшін ең ауыр соққы — мұнай бағасына шектеу қою болар еді. Қазір Ресейге қатысты мұндай шектеу баррельге 60 доллар деңгейінде. Бірақ әлемдік баға қазірдің өзінде осы деңгейде болғандықтан, Еуроодақ ресейлік мұнайға «жылжымалы шектеу» енгізу тетігін қарастырып жатыр — қазіргі жағдайда бұл шамамен 47 доллар болуы мүмкін. Бұл Ресейдің мұнай секторына және бюджеттік кірісіне едәуір зиян тигізеді. Мұндай шектеу қазақстандық мұнайға да енгізілсе, ол АҚШ пен Еуроодақ елдерінің компанияларына тиімді болар еді: олар Қазақстанда аз салық төлеп, өздерінің Еуропа мен АҚШ-тағы мұнай өңдеу зауыттарына арзан мұнай жеткізер еді. Бұл — ең пессимистік сценарий. Бірақ Ресеймен саудаға қатысты қандай да бір шектеулер болатыны анық», — деп ескертеді Олжас Байділдінов.

 
Инвестицияның болмауы — тағы бір қауіп

Екінші ірі қауіп — инвестицияның азаюы. Егер АҚШ екінші санкцияларды кеңінен қолданса, Қазақстанның несиелік рейтингі төмендейді, елге сыртқы капитал тарту қиындайды, экономикаға ақша салғысы келетін компаниялар азаяды.

«Біріншіден, бұл — инвестициялық климаттың нашарлауы. Екіншіден, бюджетке түсетін кірістің азаюы. Өйткені тауарларымыз АҚШ-қа баж салығымен түседі немесе басқа елдерге аз табыс әкелетін бағамен экспортталады. Мысалы, егер Қазақстанда iPhone өндірілетін болса, ол АҚШ-та 1000 доллар емес, 1250 долларға сатылар еді. Мұндай өнім бәсекеге қабілетсіз болады», — дейді Байділдінов. 

 
Қосалқы тәуекел — «берілетін» мұнай

Тағы бір күрделі мәселе — «берілетін» схема, яғни Қазақстан Ресейден Павлодар мұнай өңдеу зауытына қайта өңдеуге мұнай алады, ал оның орнына өз мұнайының бір бөлігін батыстан жеткізеді. Мұндай схеманы АҚШ Ресейден энергетикалық ресурстар сатып алу ретінде санай ма? Бұған жеңілдік беріле ме? Ал Ресейден үнемі сатып алынып жатқан жанармайға не болады?

«Мұндай жағдайда бізге балама жоспар қажет. Бұл жоспар АҚШ талаптарына формалды түрде сай болып, біздің саудамызды америкалық үкіметтің әрекеттерінен қорғай алатындай болуы керек. Мысалы, Ресейден жанармай сатып алмай, тек өзіміздің мұнай өнімдерімізбен шектелу сияқты жолдар бар», - деп есептейді Ғазиз Әбішев. 

 
Қазақстан үшін сынақ — көпвекторлы дипломатия

Қазір Қазақстанда өзінің көпвекторлы дипломатиясын сынақтан өткізуге жақсы мүмкіндік бар. Ең бастысы — Трамп әкімшілігін РК-нің Ресеймен ешқандай күмәнді байланысы жоқ екеніне сендіре білу.

«Бұл — қазақстандық дипломатия үшін маңызды сынақ. Бізді санкциялардан тыс қалдыру керек екенін, Қазақстан — энергия ресурстарының сенімді жеткізушісі екенін, әрі біз санкциялық режимді сақтайтынымызды дәлелдеу қажет. Бұл — дипломатиялық корпусқа, АҚШ-тағы Қазақстан елшілігіне үлкен жұмыс. Енді Трамп әкімшілігінің Қазақстан сияқты елдерді тыңдауға дайын ба, жоқ па екенін білетін боламыз», - дейді Олжас Байділдінов. 

Трамп жай ғана қылжақтап отыр ма?

Соңында ең сындарлы нұсқаны да жоққа шығаруға болмайды: санкциялар туралы барлық әңгіме — бос сөз, бұл тек дипломатиялық қысым құралы және саяси спектакльдің бір бөлігі болуы мүмкін.

АҚШ президенті Украина мен Ресейге бітім шарттарын талқылауға берген 50 күннің ішінде, бұл екі ел келісімге келуі екіталай — тіпті бірнеше ай да жеткіліксіз. Украина — өз аумақтарын қайтаруды, ал Ресей — санкцияларды алып тастауды және Киевтегі билікті өзгертуді қалайды. Сондықтан биыл келіссөздерден нақты нәтиже күту қиын.

«Бұл — Трамптың бәсті көтеру ойыны. Жалпы алғанда, санкциялық текетірестер әрқашан тиімді бола бермейді. Әрине, мұндай ауқымды жағдай бұрын болмаған: санкциялар бұған дейін көбіне әлемдік экономикада шешуші рөл атқармайтын, бірақ өңірлік деңгейде ірі елдерге салынатын — мысалы, Иран немесе Куба. Ал бұл жолғысы тым ірі ойын. Егер жағымсыз сценарий болса, олар да жартылай шаралармен шектелуі мүмкін. Мұның нәтижесі жақсы болмайды, әрине, бірақ Қазақстан экономикасы бұған төтеп бере алады деп ойлаймын», - дейді Эдуард Полетаев. 

 Сарапшылардың пікірінше, Трамп өз уәдесін ұмытып кетуі де мүмкін (бұндай жағдайлар бұрын болған), не болмаса сол  «атақты 50 күндік мерзім» — әлемдік көшбасшылар арасындағы жабық келісімнің бір бөлігі, яғни көзбояушылық.

«Бұның артында Путин мен Трамптың өзара бейресми келісімі тұруы мүмкін деген де пікір бар. Трамп, бейресми түрде, Путинге 50 күн берді — Ресей осы жазғы шабуыл кезінде неге қол жеткізсе, соны алады, одан кейін ғана бітім жасалуы мүмкін», - деп болжайды Ғазиз Әбішев. 

Қалай болғанда да, қазіргі таңда Қазақстанға қарсы нақты екінші санкциялардың енгізілу ықтималдығы — төмен деп бағалануда. Осы аптада Fitch Ratings сарапшылары бұл жайтқа назар аударып, Қазақстанның несие рейтингін растауға дәл осы фактор себеп болғанын атап өтті.

Сондықтан оптимизмге негіз бар, бірақ көпвекторлы саясатты сақтау және барша елмен достық қатынасты жалғастыру Қазақстан үшін қазіргі геосаяси жағдайда барған сайын күрделеніп бара жатыр.