«Жайлы мектеп» және жайсыз шындық: миллиардтар қайда кетті және бұған Эйнштейн теориясының қандай қатысы бар?

Қазақстанда «Жайлы мектеп» бағдарламасы аясында жүздеген жаңа мектеп салынып жатыр. Бұл жоба білім сапасын арттырып, оқушыларға қолайлы жағдай жасау мақсатында іске қосылған. Алайда оның жүзеге асырылуы көптеген сұрақ тудырады. Мектептердің құны қалай өсіп жатқаны туралы Orda.kz материалынан оқыңыз.

Былтыр мектеп санын көбейту мақсатында іске қосылған «Жайлы мектеп» жобасы туралы жазған болатынбыз. 2025 жылға қарай билік 842 мың оқушыға арналған 401 мектепті пайдалануға беруі тиіс еді. Алайда 2024 жылдың соңына қарай 39 500 оқушыға ғана 30 мектеп іске қосылды. Бұл белгіленген кестеден айтарлықтай артта қалғанын көрсетеді.

Мектептердің құрылысы баяу жүріп қана қоймай, олардың бағасы да күмән тудырады. Жобаға жалпы 2,3 трлн теңге бөлінген, оның 1,4 трлн теңгесі Ұлттық қордан. Жоғарғы аудиторлық палатаның тексеруіне сәйкес, 2024 жылдың өзінде-ақ «Жайлы мектеп» жобасы аясында бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану 311,9 млрд теңгеге жеткен.

«Бұл жобада мектеп құрылысының құнын көтеру бойынша жарыс жүріп жатыр деуге болады. Мысалы, кейбір мектептердің бағасы 9,5 млрд теңгеден асты. Эйнштейннің салыстырмалылық теориясына сәйкес, бәрін салыстыра отырып бағалау қажет. Шымкентте 1338 оқушыға арналған заманауи, толық жабдықталған, төрт қабатты, үш корпусты «Әуежан» жеке мектебі 1,7 млрд теңгеге салынды. Яғни, бір орын 1,2 млн теңгеге түсті», – деді Мәжіліс депутаты Қазыбек Иса 5 наурыздағы мәжіліс отырысында.

Салыстырмалы түрде 1200 орындық «Жайлы мектеп» орта есеппен 6,4 млрд теңге тұрады. Бұл «Әуежандағы» бір оқушы орнының құнынан төрт есе қымбат. Депутаттың айтуынша, сапасы бірдей болғанымен, мемлекеттік мектептердің құны жекеменшік мектептердің бағасынан 4-5 есе артық.

«Бұл Ұлттық қордан қажетті сомадан 4-5 есе көп қаражат жұмсалғанын білдіреді. Сонда бір мектептің орнына бес-алты мектеп тұрғызуға жететін ақша қайда кетті? Осы миллиардтаған шығындарға кім жауапты? «Жайлы мектеп» жобасын «табыс мектебіне» айналдырған кім? Егер қаражат тиімді жұмсалса, 217 мектептің орнына 1000 мектеп салуға болар еді. Президент шығындарды қысқартуды талап етеді, ал біз, керісінше, мектептердің бағасын бес есе өсіріп, болашақ ұрпаққа арналған Ұлттық қорға қол сұғудамыз», – деп қосты депутат.

Астанадағы Binom

Orda.kz редакциясында ҚР Есеп комитетінің (қазіргі Жоғарғы аудиторлық палата) Нұр-Сұлтан қаласының құрылыс басқармасы басшысына (қазіргі Астана қаласы) жолдаған хаты бар. Онда елордада BINOM алты мектебінің құрылысына жүргізілген аудиторлық тексеру нәтижелері баяндалған. Бұл мектептер Binom Education компаниясының жобалары, олар мемлекеттік-жекешелік әріптестік аясында әкімдік қаржысына салынған. 2021 жылы бұл мектептер алғашқы «Жайлы мектеп» жобасы ретінде қарастырылды. Кейін есеп комитеті шығындардың негізділігін тексерді.

Нәтижесінде мемлекеттік есепшілер 545 млн теңге негізсіз шығынды анықтады.

Компания бұл қаражат қосымша құрылыс жұмыстарына жұмсалды деп түсіндіргенімен, аудиторлар оны растайтын құжаттарды таппағанын мәлімдеді. Сонымен қатар, 2021 жылы компания жобалық-сметалық құжаттаманы (ЖСҚ) үнемдеу арқылы төрт мектепті пайдалануға бергені айтылады. Бірақ барлық мектептердің үлгісі бірдей болғандықтан, құжаттаманың өзгеруі күмән тудырады.

Бұл хаттың мазмұны бізге толық белгісіз, бірақ біз әкімдік пен ЖАП-қа (Жоғарғы аудиторлық палата) ресми сауал жолдадық.

Күмәнді схемалар

Мектеп құрылысындағы барлық шығындарды, салықтар мен басқа төлемдерді бағалау өте қиын, себебі бұл ақпарат көпшілікке қолжетімді емес. Мемлекеттік-жекешелік әріптестік (МЖӘ) туралы заң мемлекеттік сатып алуларға қарағанда ашықтау болғанымен, оның ерекшеліктері бар. Алайда, бұл мәліметтер үкімет пен президент әкімшілігінде бар.

2024 жылдың сәуірінде «Samruk-Kazyna Construction» АҚ басқарма төрағасының орынбасары Боранбай Болатбеков лауазымдық өкілеттігін асыра пайдаланды деген күдікпен қамауға алынды. Тергеу дерегінше, ол мемлекетке 2 млрд теңге көлемінде залал келтірген.

2024 жылдың маусым айынан бастап «Samruk-Kazyna Construction» АҚ басқарма төрағасының орынбасары болып Ілияс Алдажаров тағайындалды. Ол Шымкент, Жамбыл және Қызылорда облыстарындағы мектеп құрылысына жауапты.

2018-2019 жылдары оның ағасы Айтмұхаммед Алдажаров «ӘКК-Түркістан» АҚ еншілес компаниясын басқарған. Ол кезде Түркістан облысының тұрақтандыру қоры үшін азық-түлік сатып алынған, алайда өнім мүлде жеткізілмеген. Жергілікті Антикор тергеу жүргізілгенін, бірақ іс жабылғанын хабарлады.

Тексеру керек пе?

«Ақ Жол» партиясының депутаттары жағдайды реттеу үшін бірнеше шара ұсынды:

• Жеке инвесторларды тарту – бұл аймақтардағы бәсекеге қабілетті жеке мектептер санын арттырады.
• Кәсіпкерлерге мектеп салуға жер бөлу және сенімгерлік басқару шарттарын жасау – бұл заманауи оқу орындарын қажетсіз шығындарсыз салуға мүмкіндік береді.
• «Жайлы мектеп» жобасына жан-жақты аудит жүргізу – шығындардың негізділігін анықтау үшін.

Жақында Қазақстан премьер-министрі Олжас Бектенов кәсіпкерлерге екі апта ішінде нақтыланған салық декларацияларын тапсыруды және салықтарды толық төлеуді тапсырды.

BI Group және Bazis-A сынды ірі құрылыс компаниялары салық төлеуден жалтарғаны үшін тексерілмек.

«Қаржы министрлігінің мәліметінше, көптеген ірі компаниялар бюджетке өз табысына сай келмейтін салық төлейді», – деді премьер-министр.

Қаржы министрі Мәди Тәкиев бизнесті бірнеше заңды тұлғаларға бөлу, жалған шығындар жасау және қызметкерлерді жеке кәсіпкер ретінде тіркеу арқылы салықтан жалтару схемаларын қолдану кең таралғанын мәлімдеді.

Orda.kz мектеп құрылысы мен оның қаржыландыруын бақылауды жалғастырады.