«Абай жолы» телехикаясы: Тәжірбиелі режиссерлердің жолын орап кеткен кім?

Жуырда көрерменге жол тартатын «Абай жолы» телехикаясын Болашақ бағдарламасымен оқып келген режиссер түсірген. Осы жылы мемлекет ұлы ақынның мерейтойына орай үш питчинг (инвестор табу мақсатында киножобаның ауызша немесе көрнекі презентациясы – ескерту ORDA) жариялаған. Оның біріне жас режиссер іліккен. ORDA. телехикая режиссерімен тілдесіп, туынды жайлы толығырақ білді.

Мұрат Есжан 2008 жылы ҚазҰУ-нің журналистика факультетін бітірген. Жеті жыл Хабар агенттігінде тілші болып қызмет еткен. 2018 жылы Болашақ бағдарламасымен Колифорния штатындағы Сан-Франциско Арт академиясында сценарий жазу мамандығы бойынша магистратура бітірген. Сонда оқып жүргенде «Парижге кетем бір күні» («I am going to Paris») деген қысқаметражды фильм түсірді. Қазақфильм киностудиясының дебютті шығармашылық бірлестігінің негізінде «Тиын» деген көркем фильм шығарған.

Мемлекет осы жылы Абай тақырыбында үш жобаға питчинг жариялапты. Соның бірі сіздің еншіңізде сияқты. Тәжірбиелі режиссерлердің алдын орап кетуіңізге не септігін тигізді? Болашақ бағдарламасымен оқып келгеніңіз бе, әлде өз тәжірбиеңіздің арқасы ма?

«Біріншіден, телевизиялық питчингке тәжірбиелі режиссерлер қатысты деп ойламаймын. Тәжірбиелі режиссерлер дегенде ойымызға кім келеді? «Құнанбайды» түсірген Досқан Жолжақсынов, «Аманатты» түсірген Сатыбалды Нарымбетовтерді ойлауымыз мүмкін. Бірақ ондай кісілер телевизияның талаптарына сай жұмыс істемейді. Себебі қаржы мен уақыт жағынан келіспеушіліктер туындайды. Телевизия да біраз жүргендіктен ондағы шартпен Қазақ фильмнің ұсынатын шарты мүлде бөлек дей аламын. Осындай кісілер қатыспағандықтан, питчингте тұрақты осы сериалдар маңында жүрген компаниялар болды. Олардың ішінде бәсекеге қабілеттісі болмады. Мен ешкімнің жолын орамадым.

Сонымен қатар, менің Болашақ бағдарламасымен оқып келгенім, кино саласындағы тәжірбием және алдыңғы дүниеме деген жылы пікірлер алдыңғы шепте көрінуіме септігін тигізген болуы керек.

Жобамның питчингтен өтуінің тағы бір себебі – идеясының ерекшелігінде деп ойлаймын. Себебі дәл мұндай тәсілмен концепциялар ұсынылған жоқ. Әдетте біздегі театрды немесе алдыңғы деректі картиналарды қарасақ, онда Абай мен Құнанбай арасындағы тартыс, Абай мен Тоғжан махаббаты, Абайдың сабалуы ғана суреттеледі. Бір-бірінен аздап қана өзгешеленеді. Менің оған еш қарсылығым жоқ. Бірақ біздің телехикаяда Абай желісімен қатар, Әуезовтың оны жазу кезіндегі қиындықтары, мәселелері және сол кездегі цензура көрсетіледі. Картина локацияның өзгеруімен динамикалық түрде шыққан сияқты. Ол көрерменді өзіне қарата алады деген ойдамын. Осындай тың идеяның арқасында менің ұсынысым таңдап алынған сияқты.

Айта кеткім келеді, Абай туралы Қазақстан ұлттық арнасыда телехикая түсірді. Екі арна да бірдей Абайды ғана алса, дұрыс болмайтын еді. Сондықтан Хабардың осындай идеяны қолға алғандары жөн болған».

Абай тақырыбында сериал түсіруге бәйге жарияланғанда Досқан Жолжақсынов ағамызға да, Құнанбай мен Біржан салды экрандаған адам ретінде, ұсыныс болыпты. Бірақ Досқан ағай өз дайындығына бес жыл керектігін айтып, келіспепті. Жалпы, Абай күрделі тақырып. Кейіпкерді зерттеп үлгердіңіз бе? Сізге сериал түсіруге уақыт жетті ме?

«Досқан ағам дұрыс айтады. Абай тақырыбына бес жылдың өзі де аз. Бірақ оны бір адам істеу керек қой?! Жоғары да телевизиялық жобалардың жағдайы туралы айттым. Онда бір жылдан аз уақыт пен шағын қаржы ғана беріледі. Алайда ол жасалу керек. Жобаларға, тек телевизия емес, жалпы Абай жылына дайындықты біз жарты жыл қалғанда бастадық. Сол жылы басталып, сол жылы барлығы жүзеге асырылады. Қай саланы алып қарасаң да ол солай. Кейде осыған көнуге тура келеді. «Сен салар да, мен салар. Атқа жемді кім салар?» деп бәріміз қол қусырып қарап отыратын болсақ не болады? Мысалыға, «Қозы Көрпеш – Баян Сұлуды» тарихқа еш қатысы жоқ адамдар түсіріп, үлкен дау тудырды. Сол сияқты «ұстағанның аузында, тістегеннің қолында» осы жобалар кетеді. Себебі оны бәрібір де біреу жасайды.

Мен көп ойландым. Біріншіден, мен осындай дүние түсіруге дайынмын ба, моральдық құқығым бар ма деп ойладым. Екіншіден, мен жасамасам менен де лайық емес адам жасауы мүмкін ғой деген де ой келді. Кейде тәуекелге баруға тура келеді. Бізде жастық максимализм мен амбиция бар, ал олар өз кезегінде әрекет етпей тұра алмайды.

Осы жерде үлкендердің алдын орап кетті деген ой туындауы мүмкін. Бірақ, «Құнанбай» фильміне ресми ақпарат бойынша 3 миллион 800 мың, яғни, төрт миллион долларға жуық ақша бөлінген. Қазіргі ақшамен есептеп қарасақ, бір жарым млрд теңге қаражат. Ал біздің телевизиялық бюджет оның қолына су құюға жарамайды. Сондықтан жоқтан бар жасап шығуға тура келеді.

Бірінші сұрақтың жауабы осында, тәжірбиелі режиссерлер мұндай құрбандыққа бармайды».

Мұхтар Әуезов «Абай жолын» жазғанда Кеңестік үкіметтің «қанды қылышы» мойынында тұрды. Яғни, жазушының жазғысы келіп, бірақ жасыруға мәжбүр болған ойлары көп болды. Жасырын қалған дүниелерді тәуелсіз қазақ қоғамына жеткізуге мүмкіндік болды ма? Әлде тек барлығына белгілі деректермен жұмыс істедіңіз бе?

«Біз шамамыз келгенше Кеңестік кезеңге байланысты мәжбүрлікпен барған нәрселерді ашып көрсетуге тырыстық. Ол Құнанбай образына байланысты немесе кедейді керемет қылып, байды жаман қылып суреттеу, таптық күресті Әуезов өз еркімен бермегенін көрсетуге тырыстық. Егжей-тегжейлі жаңалық аштық дей алмаймын. Бірақ көбінесе ғылыми айналымда жүрген, ғалымдарға ғана белгілі дүниелер фильмде көрініс тапты. Барлығы да тарихи деректер мен естеліктерге, стенограммаларға (сөзбе-сөз жазба – ескерту ORDA.) негізделген».

Кезінде «Абай жолын» жастарға арнап ықшамдау керек делінген ойлар айтылған. Сіз бұл оймен келісесіз бе? Жас буынды қызықтыру үшін түпнұсқаны өзгертуге бола ма?

«Жалпы әдеби шығарманы ықшамдау әлемдік тәжірбиеде бар нәрсе. Шығармалардың неше түрлі нұсқалары бар: үлкендерге, балаларға немесе жасөспірімдерге арналған. Олардың барлығы оқырман жасына сай ықшамдалады. Тіпті ескерту айтылып, кім ықшамдағанына дейін айтылады. Сондықтан ол үлкен қиындық туғызады деп ойламаймын. Сауаттылықпен, біліктілікпен, ұқыптылықпен ықшамдалған дүниені өз басым қолдаймын».

Сіз Американың кино нарығын зерттеп келген екенсіз, картинада американдық «қолтаңба» көріне ме?

«Мен американың кинонарығын зерттеп қана қоймай, кәдімгі АҚШ-та кино түсірдім. Сол жердегі актерлермен, продюсерлермен, киномамандармен жұмыс істеп көрдім. Қазір әлем кішірейіп кетті ғой. Қазақстанға да сол жүйенің барлығы келіп жатыр. Сондықтан оны айдан келген зат дей алмаймын. Бірақ үш жыл бойы сол саланы оқығаннан кейін білгенімді, мейлі ол драматургия жағынан болсын, киномотография жағынан болсын қолдануға тырыстым.  

Ал енді сериалда жаңашылдық бар ма дейтін болсақ, желілік емес наррация (әңгімелеу процесі – ескерту ORDA.) басты ерекшелігі болар деп ойлаймын.

Қолтаңба жағына келер болсақ, оның бар жоғын көрермен өзі айта жатар».

Сұхбатыңызға рақмет!

https://youtu.be/ub0ud2YAxoc