Жаңа нұсқадағы латын әліпбиі туралы көзқарас

2021 жылдын 28 қантарында латын әліпбиінің жаңа нұсқасы ұсынылды. Соңғы нұсқа латын алфавитінің негізгі жүйесінің 31 таңбасын қамтиды. Қазақ тілінің ерекше дыбыстары жеке әріптермен берілген: ә (ä), ө (ö), ү (ü), ұ (φ), ғ (ğ), ш (ş).

Латын әліпбиі қазақ тілі үшін жаңалық емес. Кеңес заманында, атап айтқанда 1929 жылғы 7 тамызда орталық атқарушы комитет пен КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі латындандырылған жаңа әліпби - «Біртұтас түркі алфавитін» енгізу туралы қаулы қабылдады. Құжатта қазақ тіліне латын графикасы бар әліпби бекітілді. Әліпби 1940 жылға дейін қолданылды.

2017 жылғы 12 сәуірде республиканың тұңғыш президенті қоғамдық сананы жаңғырту туралы мақаласында қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын жандандыру қажеттігі туралы жазды. Жарты жылдан кейін, 2017 жылы 27 қазанда Нұрсұлтан Назарбаев әліпбиді кириллицадан латын қаріптеріне көшіру туралы жарлыққа қол қойды.

Латын графикасына негізделген қазақ тілінің жаңа әліпбиінің бірнеше нұсқасы дайындалды.

Біріншісі 2017 жылдың 11 қыркүйегінде көрсетілді, оның 25 әрпі мен 8 диграфы болды.

Президенттің 2017 жылғы 26 қазандағы Жарлығымен басқа әліпби қабылданды. Онда апострофтар қолданылады:

2018 жылдың 19 ақпанында алфавиттің тағы бір нұсқасы ұсынылды. Онда диграфтар да, акулалар да қолданылды – әріп үстіндегі штрихтар түріндегі арнайы белгілер қойылды.

Қазақстанның латын әліпбиіне біртіндеп көшетіні туралы Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Комсомольская правда» газетінің ресейлік журналисіне берген сұхбатында айтты. Қасым-Жомарт Тоқаев бұл үдерісті еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Рухани жаңғыру» тұжырымдамасы аясында қолға алғанын айтты.

Президенттің сөзінен: «Латын қарпіне көшу тек қазақ тіліне ғана әсер етеді, бұл орыс тілінің жағдайына әсер етпейді».

ҚР Ұлттық Банкі 2019 жылдың 26 сәуірде номиналды құны 1, 2, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелерді өзгертілген дизайнмен айналымға шығарды, деп хабарлады қаржы реттеушісінің баспасөз қызметі.

Монеталар дизайнын президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылғы 20 наурызда мақұлдады. Елтаңбада елдің атауы «Qazaqstan» деп жазылған. Монеталардағы жазу мәтіні де латын графикасы негізінде орындалған.

Кәсіпкерлер де кәсіп атауларын ешқандай заңнын шықпағанына қарамастан, латын қаріпіне көшіруге асықты.

2019 жылдың қараша айында Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты латын графикасындағы қазақ әліпбиінің жаңа нұсқасын әзірлеп, талқылауға ұсынды. Онда 32 әріп бар, диграфтар мен акулалар жоқ, бірақ жаңа белгілер пайда болды – умлаут, бревис және седиль.

Атап өткенде, 28 қантарда ұсынылған нұсқа екеуінде ұқсастықтар қатты байқалады.

А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы Әлімхан Жүнісбек жаңа нұсқаның түрік әліпбиіне ұқсауын құптады:

«28 қантарда ұсынылған әліпбидің 95% дұрыс. Сондай нұсқаны 90 жылдардын басында академик Әбдуали Қайдар ұсынған. Жаңа нұсқаның түрік әліпбиіне ұқсауы артықшылық. Біздің тіліміз жақын, дыбыстарымыз бір. Әліпби түріктермен бірігудің амалы емес. Одан кейінгі бір мәселе - кейбіреулер түрік әліпбиін көшірдік деп айтады. Ешкім ешкімнен көшірген жоқ, әліпби бүкіл түрік халықтарына ортақ. Бұны түріктердің қол астына кіру деп қабылдау да қате түсінік. Бұл тек біздің ұлттық мәдениетімізді дамытуға бағытталған амал».

Филологтың айтуынша кириллицамен жазылған әдеби мұрамыз ешқайда жоғалмайды.

«Латын әліпбиін қабылдайтын болсақ, жинаған әдебиеттеріміз ешқайда жоғалып кетпейді. Бәрі латын әліпбиі нұсқасында қайта шығарылады».

Мәдени мұраны сақтап қалудың құны

Мемлекеттік БАҚ өкілдерінің айтуынша әзірге үкіметтің 7 жылдық үш кезеңнен тұратын латын әліпбиіне көшу бюджеті шамамен 218 млрд теңгені (664 млн доллар) құрайды.

Қазақстанның мемлекет қайраткері және кәсіпкер Қасымхан Қаппаровтың BBC RU редакциясына берген сұхбатында көшудің техникалық - экономикалық бюджеті 1 миллиард доллардан аспайтынын айтты.

Түркі тілдес журналистер қорының президенті Нәзия Жоямергенқызы жаңа нұсқаның түркі әліпбиіне ұқсайтының айтады.

«Бұл әліпбидің бірінші нұсқасы емес екені мәлім. Алдыңғы нұсқаларда кемшіліктер көп болды. Әріптер адамдарды шатастырды. Соңғы нұсқа түрік әліпбиіне ұқсатылып жасалғаны қуантады. Адамдар жазған кезде шатаспауы керек. Бірақ «ы» мен «и» әріптерін шатастыратындар бар. Менің ойымша әліпбиді қоғамдық пікірді ескере отырып жасаған дұрыс».

Журналистің ойынша жаңа әліпбиге көшу тіл дәрежесін көтеруде басты рөл ойнамайды.

«Латын әрпіне көшеміз дегенде, ешқандай қоғамдық пікір сұралмады. Осыдан қоғамда жақтыртпаушылық туындайды. Латын қарпіне көшу арқылы Қазақстандағы өзге ұлт өкілдерін қазақша үйретеміз деген қате пікір. Тіл дәрежесін көтеру үшін сұраныс, талап керек. Тіпті мемлекеттік шенеуніктердің арасында қазақ тілінде жауап қайтара алмайтындар көп. Бұл тіл дәрежесін төмендетеді. Мемлекеттік тілдің мәртебесін көтерумен бірінші кезек құзырлы органдар, яғни билік айналысуы қажет».

Жазушы, сценарист Дидар Амантай латын қарпіне көшудің артықшылықтары мен кемшіліктері туралы, латын әліпбиіне көшуге асығудың қажеті жоқ дейді:

«Көп жұмыс жасалды. Бірақ, латын әліпбиіне көшудің салдары туралы ойланғанымыз жөн. Қазақстан халқының орыс тілді топтары бар. Олармен қалай әрекет етеміз? Халық бірлігі қаншалықты қамтамасыз етіледі? Мұндай сұрақтар орынды, олар талқылану керек. Жоспарлы көшу өте дұрыс, мен оны қолдаймын. Менің ойымша, бұл өте қиын сұрақ. Асығудың қажеті жоқ».

Дидар Амантай кириллицада жазылған мәдени жүкті сақтап қалу керектігіне назар аударды.

«Біз латын әліпбиіне көшу арқылы қол жеткізе алатынымызды ғана емес, халық пен тілге әсер ететін салдар туралы да ойлануымыз керек. Кириллицада жазылған мәдени жүкті ұмытпау керек. Біз өз ғасырымызды кириллицамен аяқтайтын шығармыз. Аға буыннан ешкім латын әліпбиімен жазбайтыны анық белгілі».

Дидар Амантайдың ойынша жаңа нұсқадағы әліпби көркем емес. Жазушы әліпбидің эстетикасына да назар аударған жөн екенін айтты.

Басқа елдер тәжірибесі

Түркіменстанда араб графикасы 1929 жылы да латын графикасына ауыстырылды. 1940 жылы Түрікмен КСР ресми түрде кириллицаға көшті. 1993 жылы сәуірде президент Сапармұрат Ниязовтың Жарлығымен Түрікменстан латын негізіндегі әліпбиге оралды. Алфавиттегі соңғы маңызды өзгеріс 1995 жылы болды - онда төрт әріптің емлесі өзгерді.

1922 жылы Латын әліпбиі енгізілгенге дейін Әзірбайжанда араб жазуы қолданылған. 1939 жылы Әзірбайжан КСР билігі кирилл алфавитін ресми түрде бекітті. 1947 жылы одан орыс сөздері үшін қолданылатын «Ц» әрпі алынып тасталды. 1958 жылы «Э», «Ю», «Я» әріптеріне түсіп, «Й» әрпі «Ј» - ге ауыстырылды. Әзірбайжанда латын әліпбиіне біртіндеп көшу 1992 жылы басталды, бірақ кирилл алфавиті 2001 жылға дейін ресми түрде қолданылды.

Молдованың мемлекеттік тілі латын графикасы негізінде бекітілген. Латын негізіндегі әліпби Молдавия КСР-інде 1932 жылдан бері қолданылып келеді, алайда 1938 жылы кириллица әліпбиі Молдавия тіліне қайтарылды. 1989 жылы тамызда Молдавия КСР үкіметі «Молдавияның халықтық майданы» ұйымдастырған демонстрацияға қатысушылардың өтініші бойынша кирилл алфавитін алып тастап, Молдавия тілі үшін латын тіліндегі румын емлесін енгізді.

Латын әліпбиін енгізу әрекеттері Ресейде де жасалды. Сонымен, латын тілі ресми түрде 1927-1939 жылдары қолданылған Татарстанда бұл мәселе 1980 жылдардың аяғынан бастап көтерілді. 1999 жылдың қыркүйегінде Татарстанның мемлекеттік кеңесі «латын графикасы негізінде татар әліпбиін қалпына келтіру туралы» заң қабылдады. Ол 2001 жылдың 1 қыркүйегінде күшіне енді. Кириллицадан латын әліпбиіне көшу он жыл ішінде өтеді деп болжанды. 2002 жылдың қаңтарында Мемлекеттік Дума «Ресей Федерациясы халықтарының тілдері туралы» заңға түзетулер енгізді. Заңға сәйкес Ресей Федерациясының барлық мемлекеттік тілдерінің графикалық негізі кириллица болып бекітілді. 2004 жылдың қарашасында Ресей Федерациясының Конституциялық соты шешімнің заңдылығын растады. Осылайша Татарстан латын негізінде жазуды ресми түрде орнату әрекеттерін қабылдамады.

Тәуелсіздік басында жазбаша «көпвекторлықты» ұйымдастырған Өзбекстан ешқайда келмеді. Латын әліпбиі тіпті Түркиямен байланыстыратын көпірге айналмады. Сондықтан да қазақтың латын әліпбиі географиялық жағынан да, тарихи жағынан да жақын мемлекеттермен байланысына қаншалықты әсер ететіні беймәлім. Әзірбайжан, башқұрт, татар ақпараттық және мәдени кеңістіктерімен қарым-қатынасқа не қосатыны белгісіз.