Щапов VS Қосжайық: Орал маңындағы ауылдың атын өзгерту дауға айналды

БҚО-дағы ауыл тұрғындары туған жерлерінің атын өзгертуге кірісті. Кейбіреулері ауылдың аты Щапов болып қала бергенін қаласа, кейбіреулері оны Қосжайық деп өзгерткенді қалайды. Қос тарап та бұл ұсыныстарды әртүрлі тарихи мұрағаттармен дәлелдейді. Ал әкімдік бұл дауды шешуге еш асығыстық танытып жатқан жоқ. Кімнің жеңетінін күтеді, бұл даналық па әлде жастық па? Осы туралы Orda.kz баяндайды.  

Щапов ауылы Батыс Қазақстан облысының орталығы Оралдан 30 шақырым жерде, Атырау мен Оралдың арасындағы трассаның бойында орналасқан. Ауылға кірерде ауылдың аты жазылған. Ол 80 жылдарда бүкіл аймақты дүр сілкіндірген Чапаев құс фабрикасының мақтанышы.

Кейін ескі зауыт 90-шы жылдары жабылып, жұрт дүниесін таратып алған. Ал жұмысшылар өздеріне жаңа жұмыс іздеп кетті. Ауыл тұрғындары округте жағдайдың қиын емес екенін, әр үйде газ бен су келіп тұрғанын жеткізді. Алайда жұмыс бар болса да, халықтың жалқау екенін, жұмыс істеуге ерінетінін айтты. 

Щаповта 2000 жылдардың ортасында «Жайық құс» ЖШС жаңа құс фабрикасы салынды, сонымен бірге «Жайық АТА» ЖШС шошқа кешені пайда болды. Мұнда негізінен жергілікті тұрғындар жұмыс істейді. Ауыл тұрғындарының бір бөлігі күн сайын облыс орталығына «Орал құс фабрикасына» барады. Олар үшін арнайы қызметтік көлік те бар.

Ауылда асыл тұқымды мал, бидай, көкөніс өсіретін шаруа қожалықтары бар. Елді мекен сауда нүктелерімен де қамтамасыз етілді: дәретхана қағазынан бастап көкөністер мен жемістерге дейін үйге қажет нәрсенің бәрін сатып алуға болатын шағын дүкендер бар.

Ауыл тұрғындарының бір бөлігі Атырауда және Ақсайда, Теңізде, Қашаған және Қарашығанақ мұнай-газ кен орындарында вахталық әдіспен жұмыс істейді.

Щаповтан Оралға дейін 20-30 минуттық жол. Ауыл мен қала арасында рейстік автобустар жоқ, тек қана такси ғана бар. Сондықтан облыс орталығында оқитын студенттердің көбі жатақханадан емес, ауылдан қатынап оқиды. 

Бүгін Щапов осылай көрінеді, онда соңғы кездері ауыл тұрғындары өз елді мекенінің атауын өзгерту үшін дауласып жатыр.

Ауыл ішіндегі алауыздықты ешкім қаламайды

Ауыл тұрғындары ашық және тез тіл табысып кетеді. Қазақ және орыс тілдерінде оңай және еркін сөйлейді. Ауыл атауын өзгерту туралы ашық айтады. Адамдар арасында ешқандай алауыздық, одан туындайтын агрессия жоқ деп сендірді. Бірақ бізге ауыл көшелерінде кездескендердің ешқайсысы өз атын айтқан жоқ.

Тұрғындар ауыл атауын өзгерту бастамасы 20 жылдан бері бірте-бірте үдеп бара жатқанын айтады. Щапов атауын ұнатпайтындардың барын, бірақ осы күнге дейін ауыл тұрғындары қоныстанушыларды көндірген. Ал қазір жағдай өзгерді.

«Бұрын Щаповта көптеген орыс отбасылары болған, бірақ содан кейін көпшілігі көшіп кетті, біразы қайтыс болды. Соңғы 25 жылда БҚО-ның шалғай оңтүстік аудандарынан көптеген адамдар ауылға көшіп келді. Бізде жастар көп. Олар ауылдың жаңа атауы болғанын қалайды», – дейді жергілікті тұрғын. 

Әйелдер жас жігіттер мен ақсақалдар округ әкімдігіне барып, Щаповты Қосжайық деп өзгерту туралы өтініш айтқан. Олар Щаповтың кім екенін тіпті білмейтіндерін дәлел етіп алды. Ал бұл адамның ұрпақтары да бұл жерде жоқ.

Бұған жауап ретінде Щапов атауын өзгертуге қарсылар облыс әкімінен ауылдың тарихи атауын өзгертуге жол бермеу туралы өтінішке 300-ге жуық адамнан қолын жинады. Осы жағдайды жариялау үшін Орал бұқаралық ақпарат құралдарына жүгінді. Рас, ғаламтордағы ақпараттан кейін пікірлер пайда бола бастады, олардың кейбіреулері адамдар арасында дау тудырды.

«Біз осында тұрамыз және бейбіт өмір сүргіміз келеді. Бізге ауыл тұрғындары арасындағы кикілжің қажет емес. Біз ешқайда көшпейміз және бұл жерде ұлтаралық қақтығыс қажет емес. Ал олар ауылдан кетіп қалғандар, енді қазір шетелде жатып алып,  жағдайды ушықтырып жатыр», – деді сұхбат берушілер.

Біз жаңа Қазақстанда тұрамыз және ауылдардың қазіргі заманғы атаулары болуы керек

Жұмысқа асыққан жас мұғалім бізге осылай деді. Ол отбасымен бірге Орал қаласынан жас маман ретінде көшіп келген.

«Мұнда жаңа мектеп, жаңа балабақша бар. Күйеуім қалада жұмысын жалғастырады, өз көлігімен жүреді. Мен мектепке орналастым. Мұнда үй сатып алдық, газ бар, үйде су бар, интернет өте жақсы», – деді әйел.

Ауылдың келесі тұрғыны да жұмысқа асығып, ауыл атын өзгерту туралы мәселені талқылауға аздап қайғырады екен. 

«Мен осында туып-өстім, ауыл әрқашан Щапов деп аталды. Бұл атау біз үшін жақын. Қазір көп адамдар атауды өзгертуге ашық түрде қарсы тұрудан қорқады, қақтығыстарды қаламайды. Бірақ мен жаңа атауға қарсымын», – деп бөлісті ол.

Зейнеткер әже өзінің жергілікті қазақ екенін, бүкіл өмірін орыс көршілерімен қатар өткізгенін айтты. Пасхада ауылдың барлық балалары: орыстар да, қазақтар да ауылда жүгіріп, кәмпит пен жұмыртқа жинайды. Наурызда барлығы бірге мерекені атап өтеді-көшеде киіз үйлер, бауырсақ пен бешбармақ бар үстел қойылады.

«Менің ойымша, қазір орыстар егер олар ауылдың атын өзгертсе, оларды осы жерден қуып жібереді деп қорқады. Бірақ көп көшнің аты әлдеқашан өзгертілген және ешкім ешкімге қол тигізбейді. Ленин көшесі Бәйтерек көшесіне айналды. Бұл уақыт талабы. Бәрі өзгереді және оны қабылдау керек», – деді зейнеткер. 

Үлкендер ауылдың ескі атауын қорғаштайды

Владимир Хивинцев пен Нина Гулицкая Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданы және Щапов ауылының әкімдеріне ауылдың қазіргі атауын сақтауды сұрап хат жазудағы бастамашылар.

Нина Викторовна – Щаповтың алғашқы әкімі. Щапов құс фабрикасының бас инженері болған күйеуімен бірге ол 1980 жылдардың басында келген. Бес жылдан кейін мұнда құс фабрикасының салынуына байланысты көшелер асфальтталды, үлкен балабақша, жұмысшыларға арналған тұрғын үйлер салынды. Ол өзі кенттік кеңестің төрағасы қызметін атқарды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Щаповтың әкімі болды, осы жұмыста 16 жыл қызмет атқарды.

Осыдан жиырма жыл бұрын облыс әкімі Қырымбек Көшербаевпен алғашқы кездесуінде ол өңір басшысына ескі Щапов мектебіне баруды ұсынды, онда ол тозығы жеткен спорт залын көрсетті. Содан кейін Көшербаев әйел әкімнің батылдығы мен табандылығын бағалап, ғимаратты қалпына келтіруге және мектепті күрделі жөндеуге көмектесті.

Владимир Хивинцевтің айтуынша, округ әкімі Нина Гулицкая мен жергілікті мектеп директоры Ульмекен Қонысқалиеваның белсенділігі арқасында:  көптеген ауыл тұрғындары 90-шы жылдары аман қалды.

«Отбасына жақын адам қайтыс болды, ал туыстарында оны жерлеуге мүмкіндік болмады. Щапов әкімі мен мектеп директоры осы қиын жағдайда адамдарға көмектесті, ешкімді қолдаусыз қалдырмады», – деді Владимир 

Оның өзі Щапов ауылының тумасы, осында өскен, жергілікті ауылшаруашылық университетін  бітіріп, туған ауылына Каменский топтық су құбырында жұмыс істеуге оралды. Ол еңбек жолын қарапайым жұмысшы болып бастады, содан кейін оның бірінші басшысы болды. Каменск су құбырының арқасында Щапов ауылына табиғи газ жеткізілді.

«Ауылда барлығының үйлері жақсы. Әр үйде су бар, жарық, газ да бар. Бақытты өмір сүру үшін тағы не қажет? Дүкендер жеткілікті. Біз қала маңында тұрамыз. Егер ауылда бірдеңе болмаса Оралға барып сатып ала аламыз. Бізде такси жүргізушілері өте қажет», – дейді Нина Гулицкая. 

Ауылдың басқа тұрғындары сияқты, біздің сұхбаттасушымыз Щапов атауын өзгерту туралы мәселе 15 жылдан астам уақыт бойы қаралғанын растады. БҚО-ның басқа аудандарынан адамдар ауылға қоныс аудара бастағалы бері олар ауылдың атын өзгерту үшін қол жинау басталғанын біле сала,  «қарсы» қол жинай бастады.

«Біз 300 қол жинадық. Атауын «қолдайтындар» көп, шамамен 700 адам. Егер жиын болса, олар сөзсіз жеңеді. Бірақ қазір біз бұл жиынның алдын алуға тырысамыз. Біз адамдарды тарихи әділеттілікке қарсы екендіктеріне сендіргіміз келеді», – деді Нина. 

Оның сөзімен айтқанда, Шапов атауы – тарихи. Оның ауылында 200 жылдан астам уақыт болды. «Ескі Орал» мұражайының анықтамасында айтылғандай, Щапов туралы алғашқы ескертулер 1860 жылы жазылған құжаттарда бар. Орынбор епархиясының мәліметтері бойынша, 1888 жылы ауыл шіркеуі, діни қызметкер және 1227 тұрғын, 300-ден астам шаруа қожалықтары болған. Ал ауыл Шапов деп аталды.

Ауылдың орнына бұрын Көкжайық форпосты болған

Ауыл тұрғындарының жартысынан көбі белсенділердің Щаповты Қосжайық деп өзгерту бастамасын қолдайды.

«Біз, ауыл жастары, ауылға өзінің тарихи есімі-Қосжайық қайтарылғанын қалаймыз. Бұл мәселені бірінші жыл көтеріп отырған жоқпыз. Біздің ауылдың болашағы үшін, сондай-ақ бүкіл елдің болашағы үшін біздің ауылдың өзінің тарихи атауын алуы маңызды деп санаймыз», – деді бастамашылардың бірі Жәрдем Әшімов. 

Ауылда ол 13 жылдан астам өмір сүреді. Орал қаласынан «Дипломмен — ауылға» бағдарламасы бойынша көшіп келген. Қазір кәсіпкерлікпен айналысады. Басқа белсенділермен бірге атауын өзгерту үшін ер адам Орал педагогикалық университетінің ғалымдарына барып, тарихи кітаптарға сәйкес қазіргі Щаповтың орнында Қосжайық форпосты тұрғанын айтты. Бірақ уақыт өте келе ол ауылға айналды және ол сол жерді уақытша иеленген немесе діни қызметкер болған адамның атымен аталды.

«Біз Щаповтың кім екенін де білмейміз, оның тарихы бізге белгісіз. Бір кездері осындай тегі бар адам осында көшіп келіп, үй салған деген қауесет бар. Біздің ауылдың неге осы адамның атымен аталғанын зерттей алатын зерттеушілерді, профессорларды, мамандарды қаладан шақыру керек деп ойлаймыз», – дейді сұхбаттасушы. 

Оның айтуынша, достарымен және басқа ауылдастарымен бірге олар тұрғындардың атын өзгерту туралы пікірін білу үшін қол жинады. Щапов тұрғындарының 90 % - дан астамы Қосжайық ауылына оралу идеясын қолдады. Көпшілігі ауылға бұл атауды беру керек деп келісті.

Жәрдем Әшімов өзінің ауылын мақтан тұтатынын айтты. Дегенмен олардың елді мекені кімнің атымен аталғаны, оның кім екенін білмейді, ол адам туралы ештеңе айта алмайды.

«Сіз бір жерге барып, қай жерден, қай ауылдан екеніңізді сұрағанда, шынымды айтсам, Щаповтан екенімді айту сәл ыңғайсыз. Өйткені біз Щаповтың кім екенін білмейміз, оның тарихы бізге белгісіз», – деді ер адам

Ауыл ақсақалдары тарапынан Щаповты Қосжайық деп қайта атауды Бақыт Жұбанов пен оның ұлы Гамлет Насибуллин белсенді түрде қолдайды. Олармен кездесу мүмкін болмады, өйткені сол күні олар ауылда болмады. 

Дауласушы тараптар арасында бір-біріне агрессия мен наразылық жоқ. Адамдар кездескен кезде бұл тақырыпты көтермеуге тырысады.

Ауылдағы өмір жақсарды

Біздің тілшіміз кездескен Щапов ауылдық округінің әкімі Біржан Нұрбатыров ауылдық округте ол 16 жыл жұмыс істейді. Бір кездері Орал қаласынан отбасын осында көшірген. Енді ересек балалары бұл жерден қалаға кеткісі келмейді. 

2000 жылдардың басында адамдар Щаповтан белсенді түрде кетіп қалды. 2006 жыл ауыл үшін бетбұрыс болды. Содан кейін мұнда 280 учаскеге арналған егжей-тегжейлі жоспарлау жобалары әзірленіп, тұрғын үй құрылысына жер таратыла бастады. Адамдар қайтып келе бастады, үй салынды. Қазір жаңа Жол полициясында 230 үй тұр. 20 учаскеде үйдің іргетасы құйылды, қалған учаскелерді иелері сатуға асықпайды.

Ауылда көп өзгеріс бар. Сонымен, бұрын жергілікті мектепте 158 оқушы болса, қазір — 467 оқушы бар. Жақында Щаповта 420 орындық жаңа оқу орны салынды. Округте 75 орындық ескі балабақша бар, ол жөнделді. Өткен жылы 50 орындық жаңасы ашылды. Нәтижесінде бақшаларда орын тапшылығы жоқ.

«Мен мұнда 2008 жылы жұмыс істеуге келдім. Содан кейін үйдің құны 2-3 миллион теңге болды, енді оның бағасы 10 миллионға дейін өсті. Ауылдағы өмір жақсарды, адамдар осында келіп, баспана сатып ала бастады», – деді әкім. 

Атауын өзгерту туралы Біржан Нұрбатыров жергілікті билік ешкімді ештеңеге үгіттемейді деп жауап берді. Жиында тұрғындар округтің атауы қандай болатынын өздері шешуі керек. Ол екі тарапты да кездесуге және осы мәселені талқылауға шақырды. Бірақ округтің жаңа атауы үшін белсенділер кездесуден бас тартты. Олар орыс тілінде нашар түсінетіндіктерін түсіндірді. Аудармашыны да шақыруға болады, алайда адамдар бұл мәселені талқылауға құлшыныс танытпады.

«Біз өз тарапымыздан жиынды ұйымдастыруға дайынбыз, адамдар дауыс беру арқылы өздері шешім қабылдауы үшін екі тараптың пікірлерін тыңдауға дайынбыз. Бірақ әзірге бұндайй жиын болған жоқ», – деді Біржан Нұрбатыров. 

Ауыл тұрғындарының елді мекеннің атын өзгертуге қаржылық шығындары болмайды. Электрондық құжаттарда округ атауы автоматты түрде өзгереді. Тек заңды тұлғалар ғана аздаған шығынға ұшырап, әкімдік пен кәсіпкерлер жұмыс істеу үшін жаңа мөрлер шығаруға мәжбүр болады.