Мұрат Нұртілеу жайлы не белгілі?

Бірнеше күн бұрын ғана Мұрат Нұртілеу Қазақстанды халықаралық келіссөздерде жүрген еді. Ал 4 қыркүйекте белгілі кәсіпкер Гаджи Гаджиевпен бірге ұсталғаны туралы хабар шықты. Orda.kz осы адамның кім екенін және дипломат болып жүріп Ақордаға қалай жеткенін саралап көрді.  

Атташе қызметінен Ақордаға жеткен

Мұрат Нұртілеу 1976 жылы 11 наурызда Алматыда дүниеге келген. Ұлы жүздің суан руынан. Дипломатиялық мәнсабының арқасында ол бірнеше тілді біледі. Қазақ, орыс, ағылшын және неміс тілдерін жетік меңгерген. 1998 жылы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың халықаралық қатынастар факультетін тәмамдап, бірден Сыртқы істер министрлігінің қызметіне кірген.

Қызметін референт ретінде бастап, кейін Малайзиядағы атташе қызметіне тағайындалып, сол жерде 2003 жылға дейін еңбек етті. Орталық аппаратқа оралғаннан кейін Азия және Африка департаментінің екінші хатшысынан министрдің кеңесшісі әрі оның хатшылығының жетекшісіне дейінгі сатыларынан өтті. 2007 жылдың қаңтарында сенатқа қабылданып, алдымен орынбасары, кейін жоғарғы палатаның аппаратының басшысы болып, 2011 жылға дейін сол қызметте қалды.

Содан кейін оған арнаулы тапсырмалар бойынша елші мәртебесі беріліп, Женевадағы БҰҰ жанындағы Қазақстанның тұрақты өкілдігі кеңсесінде кеңесші болды. 2016–2019 жылдары елімізді Финляндия мен Эстонияда таныстырды. 2019 жылдың наурызында президент Қасым-Жомарт Тоқаев оны өз көмекшісі етіп тағайындады. Ал 2021 жылғы ақпанда әкімшілік басшысының орынбасары дәрежесіне көтерілді.

Қаңтардан кейін

Қаңтар оқиғаларынан кейін оның қызметінде үлкен өзгеріс болды. 5 қаңтарда Кәрім Мәсімов қызметінен кеткеннен кейін Тоқаев Мұрат Нұртілеуді Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бірінші орынбасары етіп тағайындады. Осы аз ғана уақытта арнайы қызметтегі екінші адам болып есептелді. Сондықтан кейбір мәліметтерге қарағанда, күштік құрылымдағыларлың тұтқындалуына және кадрлық ауыс-түйістерге тікелей әсер еткен болуы мүмкін. Бұл жайттар ресми түрде ашық айтылмады.

1 ақпанда Нұртілеу парламентке жіберілген Ерлан Қошановтың орнына әкімшілікті басқара бастады. Президент Тоқаевтан кейінгі реформаларды жүзеге асыруда, кадрлық және ішкі саяси мәселелерді бақылауда осы адамның жауапкершілігі ерекше болды.

2023 жылғы 3 сәуірде Нұртілеу премьер-министрдің бірінші орынбасары — сыртқы істер министрі лауазымына тағайындалып, Мұхтар Тілеубердінің орнына келді. Сол сәттен бастап ол Қазақстанның сыртқы саясаты мен халықаралық бастамаларын басқарып, президентпен келіссөздерге бірге бара бастады.

Тағы бір жайт: 2024 жылы 5–6 ақпан күндері Әлихан Смайылов болмаған кезде премьер-министрдің міндетін дәл осы Мұрат Нұртілеу атқарған еді. Бұл эпизод оның үкіметтік иерархиядағы ерекше салмағын айқын көрсетті.

Отбасы туралы

Мұрат Нұртілеу үйленген, төрт ұлы бар. Жеке өмірге қатысты ашық айтылатын мәліметтер аз. Дегенмен қолында билігі бар адамдардың жүріп өткен жолына қарасаң, байланыстары білінер-білінбес сезіліп тұрады.

Журналист Михаил Козачковтың айтқан ақпаратқа қарасақ, Мұрат Нұртілеудің Жәмилә деген туған әпкесі бар. 2016 жылы ол Мұрат Нұртілеу Финляндияға елші болғанда арнайы қажеттілігі бар балаларға арналған акциядан фотосурет жариялап, туыс екендерін білдірді.

Сол кадрларда «Лапландияның Аяз Ата» сыйлықтарынан бөлек, сол уақытта президент әкімшілігінің басшысы болған Мұрат Нұртілеуге қатысты тұлға да көрінеді.

Ескі фотосуретке мұқият қарасаңыз, оның жанында Мұрат Нұртілеудің нағашы жағынан туыс болып келетін Куаныш Сұлтанов тұр. Бұл тәуелсіздіктің алғашқы жылдары саясат сахнасына шыққан тұлға. Ол бір кездері ақпаратты ашуға жауапты бірінші министр болып елге қызмет еткен, кейін парламент, сенат, Қытай, Корея, Вьетнам секілді дипломатиялық миссияларда жұмыс істеген.

«Менің ойымша, бұл — туған әкесінің інісі (ағайы). Куаныш Сұлтанов туралы «Қазправдада» әсерлі мақала бар. Онда оның әкесінің аты Мұса екені, ол шебер болғаны айтылады. Демек дипломаттың әкесі Сұлтан Мусаевич немесе Сұлтан Муссаев атанып жүрген. Сол кездері қазақтар қазіргідей әкесінің тегін қазақша жазып жүрмеген кездері еді», — деп жазған Козачков. 

Журналист іздене келе құжаттарға да көз жүгіртті. Қаржы есептерінің депозитарийінде Мұрат Нұртілеудің отбасы мүшелерінің тізімі бар. Сол тізімде Мұраттың анасы ретінде есептелетін Құлтай Сұлтановна Мусаева аты кездесті. Оның әкесінің аты мен тегі бойынша ол Куаныш Сұлтановтың қарындасы болуы мүмкін деген тұжырым қалыптасады. Осылайша логикаға салсақ, сыртқы істер министрі бір кездері ақпарат министрі әрі бұрынғы елші болған адамның аға­-інісі болуы мүмкін. Яғни Мұрат Абуғалиевичтің шашбауын көтеріп, қолдап жүргендер болды деген сөз.

Сол тізімнен, әкесінің аты-жөніне қарай Мұрат Нұртілеудің бауыры — Саята Абуғалиевич Сауранбаевтың аты да табылды. Ресми мәліметтер бойынша ол Ақмола облысы бойынша ҰҚК департаментінің бастығы, полковник шенінде. Ақордадан шыққан мәліметке сай, оған 2025 жылғы 5 мамырда «ұлттық қауіпсіздік генерал-майоры» арнайы атағы берілді.

Халық естіп жүрген Мұраттың кіші бауыры — бизнесмен Шалқар Нұртілеуов те осы тізімде бар. Ол бірнеше компанияға иелік етеді, соның ішінде «Азия Су» арқылы Turan сусын бренді бар. Осы табысты кәсіп арқылы ол 2021–2022 жылдары Ақордаға су жеткізушілердің қатарында болған. «Азаттық» тілшілерінің сауалына ресми жауапта басқарма бұл фактілерді жоққа шығармаған. Яғни осындай қарым-қатынастар барын мойындаған. Алайда «жеке тұлғалардың іскерлік қатынастары» туралы пікір білдіруден бас тартқан.

Алайда бұған дейін оның аты басқа да зерттеулерде жарияланды. Оның атқарушы билікпен байланысқа түскен компаниялар туралы тергеулерде аталатын. Сондай-ақ оның аты президенттің ұлы Тимур Тоқаевпен байланыстырылған бірлескен энергетикалық жоба аясында айтылған. 2017 жылы «Біріккен энергосервис компаниясы» энергетикадағы активтерді сатып алып, Шалқар Нұртілеу сол компанияның басқарма төрағасы болды.

Мұрат Нұртілеудің өзін жұртшылық алдында Тоқаевтың сенаттағы кезінен бергі ең жақын серіктерінің бірі ретінде көрсетіп келеді. Ол ұзақ жылдар бойы Тоқаевтың қасында жүріп, сенімді әрі берік аппарат қызметкері екенін көрсетті. 2019 жылы Тоқаев президент болған кезде, Мұрат Нұртілеу де онымен бірге сенаттан Ақордаға өтті. Алдымен көмекші, кейін президент әкімшілігінің басшысы болды.

Сарапшылар Тоқаевтың жеке адалдықты жоғары қоятынын атап өтеді. Мұрат Нұртілеу — осы сенімді үнемі ақтап жүрген санаулы серіктің бірі. Бұрынғы дипломаттар мен Тоқаевтың көмекшілерінің көбісі бүгінде жоғары қызметтерде отыр. Ал олардың мәнсап жолы жаңа президент келген соң өрге басқаны жасырын емес. Солардың қатарында Мұрат Нұртілеуді де Тоқаевтың шәкірті, тіпті арқасынан қағып, қолдап отыратын адамы деуге болады.

Бір қызығы, 3 сәуірде сыртқы істер министрі болып тағайындалғаннан кейін көп өтпей, Мұрат Нұртілеу Ресейге аттанды. 11 сәуірде ол Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынасты жоғары бағалап:

«Маған шетелге алғашқы сапарымды дәл Мәскеуден бастау өте маңызды болды. Келіссөздердің қорытындысы біздің байланыстарымыздың көрші ретінде, достық және стратегиялық серіктестік рухында тұрақты дамып келе жатқанын көрсетті», — деді. 

Дау-дамай

4 қыркүйекке дейін Мұрат Нұртілеудің аты түрлі дау-дамайда аталмады. Әсіресе, оның өзіне қатысты жанжалдар шықпаған. Болмаса жұртқа жария болмаған. Оның аты-жөні қылмыстық істер мен парақорлық туралы жанжалдарда аталмады. Сондықтан мемлекеттік элита арасында «таза» беделге ие болып көрінді. Бірақ тәуелсіз басылымдар оның мәнсабының басқа да айтылмаған тұстарын сөз етті.

Негізгі әңгіме оның тасының өрге тым жылдам домалағаны туралы болды. Сыншылар мұны кәсіби біліктілігінің мойындалуы емес, керісінше, Тоқаевқа жеке адалдығының нәтижесі деп білді. «Азаттық» та ашық жазды: «президент кадр саясатында ең әуелі адалдықты бағалайды». Мұрат Нұртілеу сияқты көмекшілер жоғары қызметке көтеріле берді, ал «ескі жүйе» өкілдері тасада қалды. Бұл ресми түрде жанжал болмаса да, меритократия қағидаты сақталды ма, әлде тек «өз адамдарының» жүйесі күшейді ме деген сұрақ тудырды.

Бұл жағдай көпшіліктің есінде «жаңаша туыстық жүйе» ретінде қабылданды. Назарбаев дәуіріндегідей туысқандардың ықпалы артта қалғанымен, Тоқаевтың да өзіне жақын серіктері мен олардың отбасыларына сүйенген тобы қалыптасты.

2024 жылдың маусымында ресейлік пранкерлер Вован мен Лексус Ұлыбританияның сыртқы істер министрі Дэвид Кэмеронмен болған әңгіменің жазбасын жариялады. Олар өзін Украина экс-президенті Порошенко ретінде таныстырған. Әңгіме барысында Кэмерон Нұртілеудің оған Ресейдің Қазақстанның солтүстігін бақылауға алғысы келетіні жөнінде айтқанын жеткізді.

«Министр жағдайдың ең ұзын шекараға байланысты күрделеніп отырғанын айтты. Ол украиндер Қазақстан үшін жанын беріп жатыр деп сезінетінін жеткізді. Олар Ресейді тоқтату үшін өлімге басын тікті. Оларға бұл тиімді», — деп айтқан Кэмеронның сөзі жарияланды. 

Бұл жөнінде Orda.kz сыртқы істер министрлігінен ресми түсініктеме алмақ болды. Алайда министрліктің ресми өкілі Айбек Смадияров жауап бермеді. Кейін ол Ресейдің РИА Новости агенттігіне түсініктеме беріп:

«Мұндай әңгіме болған жоқ. Бүкіл жалған ақпарат үшін жауапкершілік Ұлыбритания министріне жүктеледі», — деп мәлімдеді. 

Мүмкіндіктер

Мұрат Нұртілеудің саяси болашағына қатысты да сан алуан әңгімелер айтыла бастады. Әкімшіліктен сыртқы істер министрлігіне күтпеген жерден ауысуын сарапшылар одан да жоғары қызметке дайындық деп бағалады. «Республика» басылымының дереккөздері оны парламент сенатының төрағалығына өткізу жоспары болғанын жазды. Бұл — мемлекеттік иерархияда президенттен кейінгі екінші орын.

Конституция бойынша сенат спикері президент өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатқан жағдайда мемлекет басшысының міндетін уақытша атқарады. Осы тұрғыдан алғанда, Мұрат Нұртілеуді Тоқаевтың мұрагері ретінде дайындап жатыр деген жорамалдар айтылды.

Қазір Мұрат Нұртілеу қызметіне байланысты түрлі кеңестер мен ұйымдардың мүшесі. Солардың ең негізгілерінің бірі — үкімет атынан Kazakh Invest ұлттық компаниясының директорлар кеңесіндегі өкілдігі. Бұл тағайындау сыртқы істер министрінің — компанияның жалғыз акционерінің бұйрығымен жүзеге асқан.

Алайда сарапшылар мұны мәселе тудырған тәжірибе деп бағалайды. Себебі министрлер мен олардың орынбасарлары ұлттық компаниялардың директорлар кеңесінде отырып, өз-өздерін бақылап отыр. Бұл есепті әлсіретіп, компания жұмысының тәуелсіз бағалануы мүмкін еместігін көрсетеді. Заңдық тұрғыдан «сыбайлас жемқорлық» деп айтуға келмесе де, халықаралық корпоративтік басқару өлшемдері бойынша мұндай тәжірибе тиімсіз әрі бейресми ықпалға жол ашады.

Бұдан бөлек, Мұрат Нұртілеу түрлі үкіметаралық комиссиялардың, халықаралық ұйымдар мен форумдардың жұмысына қатысып келеді. Ол ТМД, БҰҰ, ЫҚҰ сыртқы істер министрлер кеңесі сияқты алаңдарда Қазақстанды таныстырып, елдің сыртқы саяси бастамаларын ілгерілетті. Сондай-ақ инвестиция мен сыртқы экономикаға байланысты үкімет жанындағы үйлестіру кеңестерінің құрамында бар.

Мұрат Нұртілеудің мәнсап жолы технократ-дипломаттың классикалық үлгісі ретінде сипатталды. Ол кәсібилігі мен мемлекет басшысына адалдығының арқасында аз уақытта биліктің ең биік сатысына көтерілді. Жақында ғана ол билікті басқарып отырған ат төбеліндей азаматтардан оқ бойы озық шығып, одан да биікке өрлей алатын адам болған еді.