Айналым схемасы: Магнум мүддесі кімге керек?

Айдың соңына дейін облыс әкімдіктері сауда желілеріне тағы бірнеше ондаған миллиард теңге беруі керек. Биліктің киелі мақсаты – азық-түлік бағасының қымбаттауымен күресу сияқты, бірақ ақша таусылып, азық-түлік, тіпті қарапайым болса да, қарқынды түрде қымбаттап жатыр.

Ulysmedia.kz Қазақстан үкіметінің неліктен делдалдарға қарсы күрес жариялап, шын мәнінде оларды жеңілдетілген несиемен қолдайтынын анықтады.

Бөлшек сауда желілеріндегі миллиардтар – бұл әлеуметтік маңызы бар тауарлар бағасының өсуімен күресудің өзіндік әдісі және «айналым схемасы». Оның өңірлердегі қызметкерлері бес жылдан бері жүзеге асырып келеді. Хабарламаларға сәйкес, билік пен сауда бизнесі арасындағы ынтымақтастық үдерісі айтарлықтай сәтті жүріп жатыр, бірақ тұтынушылардың пікірінше, шайқас әлдеқашан жеңіліске ұшырады. Биліктің таңдаған тактикасы бір емес, бірнеше рет сарапшылардың сынына ұшырады. Бірақ олардың бұдан қарапайым сатып алушылар мен жеуге болатын өнімдерді өндірушілер емес, тек «таңдалған» супермаркеттердің иелері ғана пайда көреді деген тікелей мәлімдемелеріне жауап ретінде миллиардтаған доллар ағыны тек өсті.

«Айналым схемасының» негізгі идеологы кім

Үкіметте «өңдеу схемасының» негізгі ұстанушысы және лоббисі – премьер-министрдің орынбасары, Сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов. Оны 2018-2019 жылдары елорда әкімі болып тұрғанда пайдаланғанын жасырмайды. Енді министрлер кабинеті осы тәсілдің арқасында әлеуметтік маңызы бар тауарлардың бағасын ұстап тұруға қол жеткізілгенін алға тартады. Алайда бұл ой Алматы әкімдігінің шенеуніктеріне де ұнады. Сұлтановтың айтуынша, олар оны сәтті пайдаланып жатыр.

«Айналым схемасы» мемлекет пен сауда желісі арасындағы белгілі бір келісім-шартты білдіреді. Мемлекет жылына 0,01%-бен несие береді, бірақ кәсіпкер ақшаны тек әлеуметтік маңызы бар тауарларды сатып алуға жұмсауға құқылы. Содан кейін ол дәл осы тауарларды белгіленген бағамен сатуға міндетті. Әрине, нарықтан төмен.

Жыл сайын револьверлік схемаға бөлінетін сомалар азық-түлік бағасы сияқты өсіп келеді. Жақында ғана бағаны ұстап тұруға арналған жиында премьер-министр Әлихан Смайылов өңірлерге сауда орындарын жеңілдетілген несиелеуге кемінде 100 млрд теңге бөлу керектігін қатаң тапсырған болатын.

Премьер-министр қолдайды, әкімдер дауласпайды, Магнум алады

Жыл басында бұл шамамен жарты соманы құрады, бірақ, шамасы, бағаның өсуі үкіметтің жоспарларын айтарлықтай түзетіп жіберді.

«Мен «өңдеу схемасы» бойынша қаржыландыруды ұлғайту туралы бірнеше рет тапсырма бердім, алайда бүгінгі күнге дейін тиісті деңгейде жұмыс жүргізілген жоқ. Осы айдың соңына дейін қаржыландыруды 100 млрд теңгеге дейін арттыру қажет. Бұл көрсеткішті нысаналы деңгейге жеткізбеген өңірлер үшін жетекшілік ететін әкім орынбасарларын жазалау туралы ұсыныстар қаралатын болады» деп қатаң ескертті Әлихан Смайылов.

Үкіметтің тауар өндірушілерге емес, сатушыларға жеңілдетілген несие беріп, елді қалай асырауға тырысып жатқанына қарап, көп жылдан бері егінді жеп-жұлып келе жатқан битаяқ туралы ескі әзіл еріксіз еске түседі. Ал біздің премьер-министр колхоз төрағасы ретінде бір күні әлгі арамшықтың тұншығып қалуынан үмітті болса керек. Бұрын бұл қызметті экс-премьер-министр Асқар Мамин атқарса, енді Смайылов та сол ізбен жүр.

Жағымсыз бағалар

Әзірге жағдай керісінше. Бір жыл бұрын сенатор Ақылбек Күрішбаев қатты ашуланғандай, «айналым схемасы» сайланғандарды байытудың нағыз жемшөпіне айналды. Сауда орталықтарын таңдау принципі сенатор мен қарапайым қазақстандықтар үшін құпия. Дегенмен, шенеуніктердің есептеріне сүйенсек, ең көп тегін несие алатын Magnum cash & car бөлшек сауда желісі. Осылайша, «Алматы» ӘКК есебіне сәйкес, кері схеманың бірінші жылында бұл сауда желісі бөлінген 5 теңгенің 3,5 млрд теңгесін алды. Қалғаны Ақсай нан, JLC минимаркетін, SMALL, Skif Discount және т.б.

Ресми жауапқа сәйкес, 2019 жылдан 2022 жылдың наурыз айына дейін «Magnum cash & car» ЖШС бір ғана Алматыда 13,1 млрд теңге алып, 9,5 млрд теңгесі бюджетке қайтарылған.

Бұл ақшаға әлеуметтік маңызы бар өнімдер, оның ішінде картоп, қырыққабат, күріш және т.б. алынды.

Барлығы құрметті, бірақ нашар сатып алушыға

Сонымен қатар, компания өкілдері Magnum үшін бұл жоба коммерциялық емес, әлеуметтік болып табылады, яғни ӘКК және әкімдіктермен бірлесіп әлеуметтік маңызы бар тауарлармен сауда жасау қиын уақытта тұтынушыларды қолдау ғана деп сендіреді. Бұл тауарларға арналған сауда желісінің үстеме бағасы дүкеннің тауарларды сақтауға кеткен шығындарын да өтемейді.

Вячеслав Ким Қайрат Сатыбалдының Kaspi-дегі акцияларын сатып алу үшін «Магнумдағы» үлесін Болат Назарбаевтың ұлына сатқаны туралы ақпарат тараған болатын. Алайда компания бұл ақпаратты жоққа шығарды.

«Мәселен, «Ақсай-нан» өндіретін 1 сортты ұн мен нанға үстеме баға нөлге тең. Яғни, бұл тауарлар өзіндік құнымен сатылады. Күріште, картопта, пиязда, сәбізде, қырыққабатта, тұзда маржа – 1%. Макарон өнімдері үшін - 2%. Сүт өнімдері үшін орташа есеппен 7-10%, ал ет үшін - минус 15% » деп жауап берді компания.

Олар бірден мұндай сауда маржасының бөлшек сауда желісінің персоналға, жарықтандыруға, жылытуға/кондиционерге және т.б. шығындарын өтемейтініне шағымданды.

«Тіпті бас тарту пайызы, әдетте, 3% құрайды және оны тарату желісі қамтиды, ал стандарттарға сәйкес, мысалы, жаңа піскен көкөністерден бас тартудың қолайлы пайызы 10% құрайды» деді Magnum қызметкерлері проблемалар.

Хабарламаның соңында ғана Magnum компаниясының PR қызметкерлері қарапайым түрде сипаттады: бөлшек сауда желілері үшін жоба қызықты, өйткені ол қосымша тұтынушылар ағынын тудырады.

Тек бизнес және әлеуметтік емес

Дәл осы жерден бастау керек еді! Дүкен арзанырақ тауарларды сатуға міндетті, бірақ оның аналогтарын жақын жерде көрсетуге тыйым салынбайды, бірақ нарықтық бағамен. Дүкенге ыңғайлы кез келген адам бір бола алады. Бұл ретте әр сауда нүктесіне лимит бойынша және сатып алушыларға түсініксіз уақытта арзанырақ өнімдер шығарылады. Шындығында, сатып алушы картопты килограммына 109 теңгеден немесе қырыққабатты 102 теңгеден сатып алады, бірақ олар кассада жоқ. Таусылды немесе әлі әкелінбеді - кім біледі, дүкенге барғандардың бәріне есеп бермейді. Бірақ молшылықта – қырыққабат 629, картоп 230 теңге. Біреу кетеді, бірақ бар нәрсені алып кететіндер болады.

Айтпақшы, әлеуметтік желілерде Магнумға қатысты шағымдар көп. Мысалы, халық арзан қырыққабатты алу мүмкін емес, ал белгіленген бағадағы картоптың сапасы сондай жиіркенішті болғандықтан, артық төлеген дұрыс.

Қанттың тарихы да толық анық емес. Тәтті өнімнің бағасы Ресейден экспорттауға шектеу қойылғаны туралы хабарламалар кезінде және барлық жерде күрт көтерілгенде, Қазақстан шенеуніктері мәлімдеме жасады: СПК қоймаларында қант жеткілікті, басқа заттар сияқты, кем дегенде мамыр айына дейін ескі бағамен сатылады. Атап айтқанда, «Магнум» бағасын келісіне 319 теңге деңгейінде сақтауға уәде берді. Алайда сәуір айының ортасында-ақ қазақстандықтар бұл сауда желісіндегі қант 420 теңге тұрады және әр адамға 5 келіден сатылып жатыр деп шағымдана бастады. Әрине, бұл көпшілікке өгіздің қызыл шүберегіндей әсер етті: олар шектеулі болғандықтан, олар бағаның өсуін немесе тапшылықты күтетінін білдіреді.

Magnum қантты қандай бағаға сатып алды және оның бір айда қанша табыс табатыны риторикалық сұрақ емес, мүмкін, тіпті желі басшыларына емес, құзырлы органдарға да қатысты.

Біз оны тексеріп, сізге көбірек береміз!

Сәуір айының басында Үкіметтің кезекті отырысында баяндама жасаған Сауда және интеграция министрлігі Сауда комитетінің төрағасы Ержан Қазанбаев оның ведомствосы әлеуметтік маңызы бар тауарлардың бағасын қалай тынымсыз қадағалап отырғаны туралы айтты.

«Соңғы аптада рейдтік іс-шаралармен 30,8 мың дүкен қамтылды, яғни сауда нысандарының 73 пайызы. Осы аптада 231 заң бұзушылық анықталды. Соның нәтижесінде сауда бойынша жеңілдіктер 25%-ға қысқарды» деп хабарлады ресми өкіл.

Бағаны ұстап тұру үшін жеңілдетілген несие алушылар туралы бір ауыз сөз айтылмады! Келісіңіз, жағдай біртүрлі болып барады. Мемлекет стратегиялық тауарға айналған қарапайым азық-түлікті сатып алу үшін бөлшек сауда желілеріне миллиардтаған қаржыны аямай, бірақ несие алмағандарды тексереді.

Бұл ретте ӘКК мен сауда желілерінің келісім-шарттарында дүкен отандық тауарларды сатып алуға және сатуға міндетті деген тармақ жоқ. Екі қатаң талап бар – белгіленген бағамен сату және несиені бір жыл ішінде өтеу. Ал дүкеннің қандай картоп сатып алатыны – қазақ па, өзбек пе, пәкістандық па, әлде басқа жақтан ма, ол – өз ісі.

Ал, экономистер мен фермерлер ұзақ жылдар бойы бір нәрсені қайталап келеді: агроөнеркәсіп кешеніне өнім көлемін арттыру үшін жеңілдікті несиелер мен форвардтық сатып алулар қажет. Бірақ, фермерлердің бірі бізге айтып өткендей, қыста ол көкөністі Магнумда белгіленген бағамен сатуға мәжбүр болды, әйтпесе болашақта одан ештеңе сатып алмаймын деп қорқытты. Кәсіпкер сендіргендей, енді егіс науқанына қаржы қажет болғанда сауда желісі мен ӘКК алдағы егіннің кепілдігімен несиеге ақша береді деп үміттенді. Бірақ әзірге барлығы тек уәде түрінде.