Такси жүргізушісі және зейнетақы: барлығының көңілінен шығу мүмкін бе?

Жақында өзін-өзі жұмыспен қамтыған қазақстандық такси жүргізушілері салық жүйесіне толығымен қосылады. Енді олар толыққанды жұмысшы ретінде әлеуметтік және медициналық тұрғыдан қорғалады. Дегенмен, бұл жаңалық бәрін бірдей қуантпады. Orda.kz тілшісі оның себебін анықтап көрді.

Қазақстандағы еңбек нарығы өзгеруде. Енді жаңбыр мен қарда жолаушыны кез келген жерге апаруға дайын такси жүргізушілерінің өмірі жеңілдетіледі. Олардың қоғамға сіңірген қызметтері пандемия кезінде әлемнің дамыған елдерінде атап өтілді. Ал Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа соңғы жолдауында олардың мәселелеріне назар аударды.

«Жалпы цифрландыру интернет-платформалар негізінде жұмыс істеудің жаңа нысандарына әкелді. Мұның жарқын мысалдары такси жүргізушілері, курьерлер және т.б. Бұл салаға әлеуметтік-медициналық сақтандыру, зейнетақымен қамсыздандыру, салық салу бойынша мемлекет көмегі қажет» деді мемлекет басшысы.

Әдетте, бұл адамдар әртүрлі цифрлық платформалар арқылы тапсырыстар алады. Оларда еңбек шарты жоқ – сәйкесінше мұндай жұмысшылар әлеуметтік кепілдіктерден айрылады. Бұл наразы такси жүргізушілері мен курьерлердің 2021 жылғы талаптарының бірі болуы мүмкін. Олардың талаптары бір: төмен комиссия не жоғары мөлшерлемелер.

Қазақстанда тасымалдаушылар қызметі ойдағыдай деуге келмейді. Желіде такси жүргізушісінің қыздарға тиісуі немесе керісінше, жолаушылардың такси жүргізушісіне шабуыл жасағаны туралы ақпаратты жиі кездестіруге болады.

«Такси агрегаторлары» дегеніміз не?

2010 жылдардың басына дейін Қазақстанда адамдар көбінесе диспетчерлік қызмет пен телефон арқылы таксиге тапсырыс беретін немесе жолға шығып, такси тоқтатын. Араға біраз уақыт салып, алғашқы агрегаторлар іске қосылды - Leader, inDriver Yandex.Taxi, Uber, Maxim, AparuTaxi, Lucky және DiDi. Агрегаторлардың келуі көп нәрсеге өзгеріс әкелді.

Агрегаторлар өздерін «жүргізуші мен жолаушыға бір-бірін табуға көмектесетін» IT-компаниялар деп атайды. Такси жүргізушілері мен тұтынушылар арнайы қосымшаны орнатады. Онымен жолаушы тапсырыс жасайды, ал такси жүргізушісі қабылдайды. Қосымша барлығын өзі реттеп отырады.

Агрегатордың жеке көліктері жоқ. Сондықтан ол тапсырыстарды жинап, орындаушыларға – такси компанияларына, тасымалдаушы компанияларға және жеке кәсіпкерлерге аударып, комиссиялық сыйақы алады. Егер жеке жүргізушінің жеке кәсіпкер мәртебесі болмаса, онда ол агрегатормен басқа «штепсельдер» арқылы жұмыс істей алады. Бұл үшін олар орташа есеппен жол жүру бағасының 5%-ын алады.

Уақыт өте келе дәстүрлі такси компаниялары – жеке автопаркімен, жүргізушілер құрамымен, такси жүргізушілерін жолға шығу алдындағы медициналық тексеруден өткізу, техникалық қызмет көрсету және жауапкершілігі бар агрегаторлармен бәсекелесу қиынға соқты.

Оларға кепілдік керек

Жасы 50-ге келген Нұржан Тұрсынбеков екі жыл бойы агрегатордың көмегімен нан тауып отыр. Бұған дейін ол электрик болып жұмыс істеген. Ер адам мемлекеттен жайлы өмір сүру үшін жеткілікті әлеуметтік жәрдемақы әзірлемегенін, оның күші мен мүмкіндігінің бірдей емес екенін түсінеді.

«Таксидегі ең белсенді және өзгермелі уақытты ұстадым. Көптеген оқиғалар, жағдайлар болды - бәрін айтып жеткізу мүмкін емес. Маған бұл кәсіп ұнайды, осымен табыс тауып отырмын. Шегерімдерге әлеуметтік көмек туралы естідім. Бұл біздің толыққанды жұмысшы ретіндегі құқықтарымыз бен қорғалуымызға жол ашады. Бұл зейнетақыны көбейтуге мүмкіндік береді. Мен бәрібір басқа қосымша ештеңе істемеймін. Негізі жұмыс күнім 9 сағат. Ал маған қызметшіге қарағандай қарайды» деді ол.

Тағы екі жүргізуші Нұржанның ойына қосылды. Алайда, әңгімеге ашық такси жүргізушілері олардың табысы, салық төлеуі және өмір сүру сапасы туралы нақты сұрақтарға барынша абайлап жауап беруге тырысты. Ол туралы төменде баяндаймыз.

Тағы бір такси жүргізушісі Ержан үкімет такси жүргізушілердің табыстық пайызын қайта алмай, бензин бағасына қатысты жағдайды жақсарта алады деп есептейді.

«Бес жылда екі рет демалыста болдым. Табысымыз аз, әрең жетеді. Қазір адамдарға қарағанда қала ішінде сәлемдемелерді тасымалдау тиімдірек, олар оған көбірек төлейді. Ешкім зейнеткерлікке жинап жатқан жоқ деп ойлаймын. БЖТ төлеп, барлық әлеуметтік қызметтерді алуға болады» деді Ержан.

Осыны айтқан ол алғашында ашуланды. Алайда кейінірек бір нәрсені түсіндірді. Оның айтуынша, жол ақысы қымбаттаған сағаттарда да жолаушылар жақын қашықтыққа такси жалдайды. Олардың бәрі қарт не ауру кісілер емес, тек аздап еріншек.

Табыстан шығын көп

«Жарайды, мен осындай адамнан 350 теңгеге табамын да, күлгін аймақтан кетемін. Мен соның кесірінен көбірек шығынға ұшыраймын. Мен зейнетақының өзіне қарсы емеспін, бірақ менің жасымдағы адамдар үшін ол бәрібір өте аз шығады. Енді жынды сияқты отбасы үшін, көлік үшін 14 сағат тер төгесің. Нәтижесінде көбірек пайыз шегеріледі… Мен бәрібір салық төлеймін, ал агрегатор әр тапсырыстың 25% алады. Бұл инновация болмаса да, біз жеткілікті табыс таппаймыз, енді кіріс сөзсіз азаяды».

Жүргізушілермен әңгімеге қарағанда, олардың көпшілігі 10-14 сағат немесе одан да көп жұмыс істейтін көрінеді. Олар әртүрлі жолдармен табыс табады, негізінен табыс тапсырыстар санына байланысты. Басқа респонденттердің көпшілігі инновацияға қатысты бейтарап ұстанымға ие.

Қызмет көрсету саласы қызметкерлеріне не қажет екенін түсіну үшін құқық қорғаушыға хабарластық.

Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросының Қарағанды ​​филиалының директоры Юрий Гусаковтың пікірінше, заңға өзгертулер әлдеқашан енгізілуі керек еді. Бұл қызмет көрсету шарты бойынша жұмыс істейтін немесе қызмет көрсететіндерге қатысты.

«Мұның бәрі мамандардың дұрыс бақылауымен тез және жақсырақ болса, бұл алға жасалған қадам болары сөзсіз. Такси жүргізушілері әлеуметтік төлемдерді екінші қатарға ысырып тастаған. Олар бірінші кезекте ақша алуға мүдделі. Және бұл жақсы. Бірақ такси жүргізушісі ешбір ұйымның штатында жұмыс істемейді - бұл ерікті. Бағасы ұнамаса тапсырыс бермеңіз. Дегенмен, мәселе басқа жерде. Олар сенімсіз өмір сүреді, нөлдік келісім-шарттар бойынша жұмыс істейді, жұмыс орындарын үнемі ауыстырады. Такси жүргізушілеріне де кепілдік керек».

Оның айтуынша, кепілдіктер теңсіздік пен кемсітушілікті болдырмауға көмектеседі. Cонымен қатар платформаларды еңбек шарты түріндегі қызметкермен қарым-қатынасты дұрыс рәсімдеуге міндеттейді.

Мәселе бағада

Тасымалдаушылардың ашық деректеріне сүйенсек, Қазақстандағы такси тасымалы нарығының көлемі жылына шамамен 198 млн рейсті және шамамен 120 млрд теңгені құрайды. Бұл көрсеткіштердің төрттен үш бөлігі республикалық маңызы бар 3 қалаға тиесілі.

Басқа аймақтарда такси бағасы да, көрсетілетін қызмет көлемі де, жүргізушілердің жүріс-тұрысы да, көлеңкелі нарықтағы пайызы да айтарлықтай ерекшеленеді. Мысалы, егер Алматыда көптеген жүргізушілер жолаушыларды «бордюрден» алып кетуге дайын болса, Өскемен мен Петропавлда шетте дауыс беру нашар форма болып саналады.

Жол жүру ақысы бірнеше құрамдас бөліктерден тұрады: оған таксиге отыру, жол жүру ұзақтығы, кептеліс үшін қосымша ақы және ауа райы қолайсыз кезіндегі сапарлар кіреді. Әдетте агрегатор арқылы 300 теңге, ал Нұр-Сұлтанда одан жоғары – 400 теңге. Елордада бір сапар орташа есеппен 500-900 теңге тұрады. Сағат 9 мен 10:30 аралығында – бір жерде 800-1100 шамасында, қарбалас уақытта сол арақашықтық – 2500 теңгеге дейін. Сары-ақ-қара агрегатордың серіктес такси компанияларының айтуынша, такси жүргізушілерінің табысы өте жақсы. Олардың көбі айына 400-ден 900 мың теңгеге дейін табыс табады.

Ашық деректерді талдау және такси жүргізушілерімен келіссөздер жүргізсек, олардың табысы 160-650 мың теңге аралығында. Табыс сіздің көлігіңіздің болуына, оның класына, ауысым ұзақтығына, аймақтық тарифтерге және мереке күндеріне байланысты.

Демек, Қазақстанда такси көліктерін жалға беру қызметі бірнеше ірі қалаларда ғана дамыған. Түрлі такси компанияларында өтеусіз автокөлікті жалға алу төлемі (нарықта кейіннен сатып алумен таксиді жалға алу бойынша ұсыныстар іс жүзінде жоқ) автокөліктің маркасына, шығарылған жылына байланысты және 5-9 мың теңге аралығында ауытқиды. Яғни, көлікті жалға алғаны үшін жүргізуші ай сайын 160 000 теңгеден 235 000 теңгеге дейін төлеуі керек.

Қазақстан салық салу мәселесінде такси жүргізушілері бұрыннан айналымға енгізілген басқа елдердің тәжірибесін басшылыққа алады.

Еуропалық тәжірибе

Мұндағы нарық лицензияланған, адамдар тіпті такси жүргізушісі болуды да оқиды. Еуропаның әртүрлі бөліктерінде олар үшін ең төменгі зейнетақы мөлшері 400 еуроны (186 мың теңге), ал ең жоғары мөлшері айына шамамен 1100 еуроны (512 мың теңге) құрайды. Мысалы, Германияда норма 2005 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Британдық такси жүргізушілері 2017 жылдан бері тиісті жеңілдіктер алып жатыр. Келісім жергілікті зейнетақы реттеушісі мен бір агрегатор арасында жасалған.

Бұл олардың Жоғарғы соты 2021 жылы осындай шешім қабылдағандықтан болды. Енді олардың жеке жалдамалы жүргізушілері өзін-өзі жұмыспен қамтыған мердігерлерге емес, жұмысшыларға жатқызылуы керек, бұл оларға ең төменгі сағаттық жалақыға, демалыс ақысына және зейнетақы алуға құқылы. Жұмыс беруші, айтпақшы, таксистке жалақының 5 пайызын төлейді.

Қытай және Сингапур

Сингапурда такси жүргізушілерінен 73 жаста зейнетке шығуды талап ету саясаты бар, өйткені қалалық такси жүргізушілерінің орташа жасы 58 жасты құрайды. Олардың зейнетақысы 60-65 аралығында. Өзінің болашағын қамтамасыз ету үшін қызметкерлер 12% шегерім жасайды, бірақ олар табыстан 4% ғана бөледі, қалғанын жұмыс берушілер төлейді.

Қытайда бәрі аймаққа байланысты. Мысалы, қала тұрғындары аймақтағы немесе облыстағы орташа жалақының 20% мөлшерінде төлем алады, ал ауыл тұрғындары 10% -дан аспайды деп күте алады. Себебі, ауыл еңбеккері ешқандай жарна төлемейді, соның салдарынан еңбек өтілі жоқ.

Қытайда такси жүргізушісінің зейнетақысының мөлшері 900-ден 3400 юаньға дейін – сәйкесінше 58 және 220 мың теңгені құрайды.

Ресей

Мамыр айының басында Ресей Федерациясының үкіметі заң жобасын қарауға ұсынды, ол қабылданған жағдайда кез келген ересек адамға ресми түрде такси жүргізушісі болып жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Шарт бар - 4-6% төмендетілген ставка бойынша кәсіптік табыс салығын төлеу режимін таңдау туралы салық органдарына хабарлау қажет.

Алайда, зейнеткерлік жасқа жеткенде мемлекеттен кепілдік берілген зейнетақы алу үшін өзін-өзі жұмыспен қамтыған ресейліктер, сондай-ақ еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін азаматтар белгілі бір минималды сақтандыру мерзімі мен жеке зейнетақы коэффициенттеріне ие болуы керек.

Әзірге Қазақстандағы такси жүргізушілерінің әлеуметтік және медициналық қорғану схемасы қалай жұмыс істейтінін түсіну мүмкін емес. Алайда, бұған дейін зейнетақы қорына миллиардтаған теңге түспей, жұмысшылардың тұтас бір табы өз еркінде қалғаны анық.