«Дәретханадан су іштім»: Қаңтар оқиғасы кезінде көрші ел азаматтары қандай қиындыққа тап болды?

 Қаңтар оқиғасы кезінде Қаскелең қаласына жақын маңдағы Қошмамбет ауылында жаппай ұрып-соғуға қатысқан полицейлердің соты жалғасуда. Orda.kz сот отырыстарын бақылап отыр. Жәбірленушілердің кейбірі сот отырысында айыпталушылар арасында отырған азаптауға қатысқандарды дөп басып танып отыр.

 Айыпталушылар сотта тек полиция қызметкерлері ғана сотталып жатқанын әділетсіздік деп санайды, өйткені ол күндері арнайы тергеу изоляторында әскерилер, комитет мүшелері, прокуратура мен көші-қон қызметінің қызметкерлері де болған. 

Оқиға хронологиясын еске түсірейік. 2022 жылдың 7 қаңтарында ҰҚК шекара қызметінің басшылығы Алматыдағы тәртіпсіздіктерге қатысы бар адамдарды іздеу операциясын ұйымдастырды. Сол күні әскерилер Алматы-Бішкек тас жолында бақылау-өткізу бекетін орнатып, 99 адамды: Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан азаматтарын ұстады. 

Барлығы Қошмамбет ауылындағы сол кезде пайдалануға берілмеген, ресми түрде жұмыс істемейтін арнайы әкімшілік құқық бұзғандарды ұстайтын абақтыға жеткізілді. Зардап шеккендердің айтуынша, ол жерде су да, жылу да болмаған.

Арнайы ұстау изоляторында ұсталғандарды әскерилер мен тәртіп сақшылары тұратын «тірі дәліз»күтіп алды. Зардап шеккендердің айтуынша, онда әскери киіммен, ішкі істер органының киімімен немесе азаматтық киім киген, бірақ оқ өтпейтін жилет киген, қару-жарақ, таяқша және басқа да құралдары бар 20-50 адам болған. Сұрақ қоймастан «дәлізден» өтіп бара жатқандардың барлығын ұрып-соққан. Үш күнге жуық ұсталғандарға су да, тамақ та бермей, үнемі қорлық көрсетіп отырған.

Айыпталушылар алқасында алты адам отыр: Қарасай полиция басқармасының бұрынғы бес қызметкері – Серік Тұрпанбаев (басшының бұрынғы орынбасары), Нұрсұлтан Хамитов, Бауыржан Сопақов, Арлан Шойбеков, Олжас Айдарханов және Алматы қалалық ІІД бастығының бұрынғы орынбасары Берік Әбілбеков. 44 адам зардап шеккен деп танылды.

Соңғы отырыста жәбірленуші  екі Өзбекстан азаматы куәлік берді. Сотта 23 жәбірленуші – Өзбекстан тұрғындарының мүддесін қорғайтын «Халықаралық құқықтық бастама» қоғамдық қорының директоры Айна Шорманбаеваның Orda.kz тілшісіне айтуынша, оның клиенттерінің барлығы дерлік сотқа дейін BI-Group құрылыс алаңдарында жұмыс істеген. Жұмыс берушілер олардың көбінің төлқұжаттарын алып кеткен, сондықтан құрылысшылар заңсыз ұсталып, Қошмамбетке жөнелтіліп қана қоймай, кейіннен тәртіп бұзушы ретінде заңсыз жер аударылған. 

Дәретханадан су ішті

Жәбірленуші Авас Абдусаматов сотталушылардың ешқайсысын танымаған. Өзбекстан азаматы Қантарға дейін Шамалғандағы тігін цехында жұмыс істеген. Оның айтуынша, қаңтар айының басында туыстары телефон соғып, анасының қатты ауырып жатқанын айтқан. Ол шұғыл түрде туған жеріне кетуге шешім қабылдады. Тарғапта оларды әскерилер тоқтатып, автобусқа отырғызып, арнайы уақытша ұстау изоляторына алып кетті. Автобуста онымен бірге 40-45 тұтқын келген.

«Автобус жолда бірнеше рет бұзылды. Қошмамбетке жеттік. Келген бойда мені ұра бастады. Форма киген адамдар көп болды, әскерилер камуфляжда болды. Олар екі қатарға тұрды. Біз ортасынан өттік. Олар бірден автоматпен, сойылмен бәрімен ұрды. Менің басымнан және арқамнан ұрды. Ішінде олар бізге толық шешінуді бұйырып, кейін қайта киінуге рұқсат берді. Барлығымыз қабырғаға қарап тұрдық. Олар өздеріне қарауға тыйым салды. Содан кейін олар бізді камераға апарды. Ол жақта да ұрып-соқты», – дейді ол.

Онымен бірге камерада 10 шақты адам болған, барлығы жерлестері. Қазақстандық тәртіп сақшылары Алматыдағы митингілер мен тәртіпсіздіктерге қатысқандарын мойындауды талап етіп,  үш күн бойы бәрін ұрған:  

Жәбірленуші Абдусаматов Қошмамбетте 12-13 күн болған. Алғашқы күндері ұсталғандарға су да, тамақ та бермеген.

«Олар бізге су да, тамақ та берген жоқ. Біз дәретхана суын іштік. Үшінші күні ғана су берді. Бұған дейін біз суды дәретханадан қолмен алып іштік. Төртінші күннен кейін олар бізге нан берді. Содан кейін олар күніне екі рет тамақтандырды. Бір үзім нан мен ботқа берді», – деп есіне алды.

Зардап шегуші медициналық көмек те болмағанын айтты. Оның өзі босатылғаннан кейін де ауруханаға қорқып бармаған. Бесінші-жетінші күні консул келіп, барлығын босататыны туралы уәде берген, бірақ олар кейінірек босатылды, тұтқындау кезінде тәркіленген барлық жеке заттарын қайтармаған.

Жәбірленуші қандай қағаздарға қол қойғанын өзі де білмейді, орысша әрең сөйлейді. Соққы кезінде басы мен арқасы қатты зақымданғанын түсіндіре алды. 

«Менің басым қанға боялған, арқам қатты зақымданған. Басқалары одан да ауыр жарақат алды. Бәріміз қорқып қалдық. Көмек сұрамадық. Біздің камерада ауыр зардап шеккендер болған жоқ. Біреуі есімде, ол басқа камерада болды. Ол дем ала алмай жатты. Жанында бірге отырғандар дәрігер шақыруды сұраған. Бірақ оны ешкім тыңдамады», — дейді Абдусаматов.

Туыстары оны 12-13 күн іздеген, ешқандай мәлімет болмаған соң өлді деп ойлаған. Арнайы ұстау изоляторынан ешкіммен байланысуға мүмкіндік болмаған. Жәбірленушінің айтуынша, оның қалпына келуіне көп уақыт кеткен. Психологиялық тұрғыдан әлі толық қалпына келмеген. Ер адам қазір түнде көшеге, тіпті дәретханаға да шығуға қорқады.

Авас Абдусаматов Қошмамбеттегі оқиғаға қатысты  өз нұсқасын айтып, жәбірленушілердің өкілі Гүлнәр Жуасбаеваның сұрақтарына жауап бергеннен кейін көңілге қонбайтын нағыз спектакль басталды, онда басты кейіпкерлер адвокаттар Фарида Ілиясова мен Ерлан Меңдешев, қызметтері ең жоғары айыпталушылар Берік Әбілбеков пен Серік Тұрпанбаевты қорғайды. 

«Қай жерде өтірік айтып тұрсыз?!» – деп дүрсе қоя берген адвокат Ілиясова жәбірленушімен сөзін осылай бастады. Судьяның өзі мұндай бейресмилікке таң қалды, бірақ «бұныңыз не?» деп оның қарқынын басты.

Анықталғандай, адвокат бұған дейін жауап алу кезінде жәбірленуші камерада «краннан» су ішкенін айтқанын еске салғысы келген. Абдусаматов камерада кран бар екенін, бірақ онда су болмағанын, олар дәретханадағы суды қолдарымен алып ішкенін түсіндірді. Ал жауап алу кезінде ол тәртіп сақшыларынан әлі де «қорқатын» болғандықтан басқаша айғақтар берген. 

«Олар мені шақыртып, жауап алды. Мен қорқып, ештеңе айтпадым», - деді Абдусаматов. 

Бұрын Алматы прокуратурасы бөлімшелерінің бірін басқарған адвокат Меңдешев жәбірленушіге өз сұрақтарын қойған кезде, жан түршігерлік қылмысқа күдіктіден жауап алуға сотқа қатысушылардың барлығы қатысқандай болды: Абдусаматовқа сондай дәрежедегі қылмыскер сияқты дауыс көтерді. Айтпақшы, бұған дейін Жуасбаеваның адвокаты судьядан Меңдешевтің жәбірленушілерге қалай сөйлейтініне назар аударуды бірнеше рет сұраған.

Анықталғандай, адвокат жәбірленушіге сотқа дейінгі берген жауаптарында өзіне қатысты азаптау қолданылмағанын және Қазақстанның құқық қорғау органдарына ешқандай талабы жоқ екенін айтқанын еске салғысы келген екен. Алайда, Абдусаматов орыс тіліндегі «азаптау» және «талап» деген сөздерді білмейтін болып шықты. Меңдешев оны жалған куәлік берді деп айыптады. 

Баламды есіктің сыртында ұрып жатқанын естідім

Тағы бір жәбірленуші Хайрулла Исламов «онлайн» куәлік берді. Қазір ол Өзбекстанда. Қошмамбетте алған жарақатынан кейін ер адам енді жұмыс іс тей алмайды. Айғақтарын тыңдамас бұрын оған барлық айыпталушылар көрсетілді. Ер адам ешкімді танымайтынын айтты. Бірақ кейін Меңдешевтің адвокатына сұрақ қою кезегі жеткенде ол телефон тұтқасын алып, клиентіне қаратып: «Мұқият қарашы, сен менің клиентімді танымайсың ба?» деген сұрақпен камераны өзі қорғайтын айыпталушыға бағыттады... Бірақ бұл жолы Исламов бұрынғы жоғары шенді полиция қызметкерін таныды. Алдымен ол арнайы абақтыға қалай түскенін айтып берді. 

Исламов 2021 жылдың күзінде ақша табу мақсатында Қазақстанға келіп, BI-Group құрылыс алаңдарының біріне жұмысшы болып орналасқан. Жерлестерімен бірге Алматыдағы тәртіпсіздікті естігенде, үйге қайтуды ұйғарып, автобус жалдаған. Онымен бірге оның ұлы мен ағасының ұлдары да болған. Жұмыс беруші оның төлқұжатын осыған дейін алып қойған, бірақ шекараға дейін жеткізуге уәде еткен. Бірақ шекараға Исламовтың өзі жете алмаған. Оларды Тарғапта әскерилер тоқтатып, сол жерде, оның айтуынша, оны әлдебір қорада ұра бастаған.

«Менде төлқұжат болған жоқ. Сондықтан олар мені ұрды. Митинг болғанын білесіңдер деді. Сосын бізді бір жерге апармақ болды. Жолда автобус кептеліп қалды. Бізге сыртқа шығыңдар деп айтты. Біз атыстарды естідік. Олар бізге оқ атып жатыр деп ойладым, бірақ олар аспанға оқ жаудырған екен. «Егер бірдеңе дұрыс болмаса, атып тастаймыз деп айтты»,- дейді ол.

Қошмамбетте келгендердің барлығын ғимаратқа кірмей тұрып-ақ ұрып-соғып «қарсы алды».

«Олар бізді әкелгенде бірден ұрды. Қара-көк формалы, әскери, бетперде киген адамдар. Олар белбеумен, автоматпен ұрды, арнайы қолғаптары болды (ішінде темір бар сияқты). Олар бір-бірінің артында тұрды. Біз ортамен жүрген кезде, әрқайсысы ұрып тұрды. Олар ішке кіріп, қабырғаға қарап тұруымды айтып, еңкеюді бұйырды. Қабырғамды сындырды. Олар мені қатты ұрды. Ол жерде жиырма шақты, мүмкін елу шақты адам болды», - дейді жәбірленуші.

Арнайы тергеу изоляторында қамаудағылардың барлығынан кінәсін мойындау талап етілді. 

«Олар: митингке қатысқандарыңды мойындаңдар деп жатты. Дәлізде біреудің соққыға жығылғанын естіп отырдық. Баламды ұрып-соғып жатқанын естідім. Оны 15-20 минут бойы ұрды. Мен оны естідім. Содан кейін олар оны тағы ұрды. Келесі күні бәріміз дәлізде тізіліп тұрғанда, ұлымның бет-ауызы көгеріп, қанға боялғанын көрдім. Мен оны тек киімінен таныдым», - деді жәбірленуші дауысы дірілдеп.

Ол Қошмамбетте 12 күн жатып, үш түрлі камерада «отырды». Ол кейбір камералардың шүмектерінен су тамшылағанын, бірақ ол техникалық, тот басқан, ішуге болмайтынын айтады. Ал кейбір камераларда су мүлде болмаған. Ер адам ұсталғандар алғашқы екі күнде арнайы абақтыда белсенді түрде соққыға жығылғанын айтады. Оның ойынша, консулды әдейі кеш шақырған (өзінің айтуы бойынша, тоғыз күннен кейін), көгерген жерлері кете бастағанда деп есептейді.

Исламовтың айтуынша, тұтқындардың барлығы медициналық көмек сұрауға қорыққан. Бірақ бір күні арнайы уақытша ұстау изоляторында дәрігер пайда болды. Ол соққыға жығылғандарды тексерді, бірақ көмектеспеді. 

Өзбекстан консулдығы өз азаматтарын арнайы уақытша ұстау изоляторынан алып кеткенде, бәрі бірдей заттарын қайтарып алған жоқ. Хайрулла Исламов телефоны мен қолма-қол ақшасын (200 мың теңге) ала алмаған.  Ол туралы тұтқындау кезінде ешқандай хаттама жасалмады деп, жаба салған.