Қазақстандағы қалдықтарды өртеу зауыттарының пайдасын кім көрді?

Неге екені белгісіз, Қазақстанда қалдықтарды жоятын зауыттар салынбайды деген хабар ешкімді таң қалдыра алмады. Экологтардың пікірінше, бұл идея о баста ақылға қонымсыз болған.

Ulysmedia.kz кезекті ғасыр жобасы неге күйрегенін анықтап, осы тұста бірінші кезекте беймәлім қаржылық схема тұрғанын жазды.

«Тендерді жеңіп алған мердігер бұл жобаны ары қарай жалғастырғысы келмейді. Ендеше, зауыттардың болашақ тағдыры беймәлім» деп бірде Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешев атап өткен.

Миллиардтаған долларға жол ашатын жобаның бастамасы

Былтыр қоқыс үйінділеріне арналған пресс-турға шақырылған журналистер осындай аласапыран экологиялық тарихтың басталуына, тіпті қылмыстық астарлы оқиғаларға байқаусызда куә болатынын өздері де сезбеді.

Алматы облысының стихиялы үйінділері мен полигондарын аралап өткен, сол иіспен серуен кезінде алғаш рет Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент, Қарағанды, Ақтөбе және Өскемен қалаларындағы қалдықтар өртенетіні туралы айтылды.

Бірақ қаңтар оқиғасынан кейін жоспар өзгеріп, сол кездегі экология вице-министрі Ахметжан Пірімқұлов пен РОП Операторының басқарма төрағасы сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасады деген күдікпен ұсталды.

Қоқыстағы қаржылық схема

Былтырғы пресс-тур тек кәмпиттің әдемі орамы ғана болса керек. Бұл қоқыс бизнесінде қаржыландыру схемасын ойлап табу әлдеқайда маңызды болды. Бұл сәтті және өте жылдам орындалғанын байқамау мүмкін емес.

Естеріңізде болса, 2021 жылдың 1 шілдесінде Экологиялық кодекс күшіне еніп, онда индустриялық даму қорын қолдау нормалары белгіленген болатын. Содан кейін бақылау кеңесі өз рөлін атқарды, яғни идеяны қолдап, үкімет әдеттен тыс жеделдікпен бұл идеяны қаржыландыру ережелерін бекітетін қаулы шығарды.

Ал «Оператор РОП» серіктестігінің 180 млрд теңгеден астам қаржысы қалдықтарды жағу зауыттарын салуға Индустриялық даму қорына заңды түрде аударылатын еді. Ал Өнеркәсіпті дамыту қоры оларды РОП-қа қатысты құрылымға жіберуге міндететтелетін. Бұл қаржылық бюрократиялық жолмен ақша адресатқа жететін схема белгіленеді.

Үмітіңді үз

Ulysmedia.kz редакциясы осы мемлекеттік құжаттың көшірмесін тауып, үзінді келтіруді жөн көрді.

1. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі (бұдан әрі – ИДМ) Операторға тиісті қаржы жылына болжамды қаржыландыруды ұсынуға сұраныс жібереді;
2. Оператор сұрау салуды қарағаннан кейін қаржыландырудың болжамды көлемдерін өзінің инвестициялық саясатының тиісті бөліміне қосады және оны Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігіне бекітуге жібереді;
3. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі инвестициялық саясатты үйлестіреді немесе операторға келісуден дәлелді бас тартатынын хабарлайды;
4. Оператор, Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі инвестициялық саясатта қаржыландыру көлемін келісетін жағдайда, ИИДМ-ге тиісті қаржы жылына арналған сұрау салады;
5. ИИДМ сұрауға жауап алғаннан кейін Қорға қаржыландырудың болжамды көлемдері туралы ақпаратты жібереді;
6. Қор қаржыландыруға қаралып жатқан жобаға бизнес-жоспармен қоса берілген өтінімді Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігімен келісу үшін жібереді;
7. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі жобаның Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасының талаптарына, халықаралық және ұлттық стандарттарға сәйкестігіне талдау жүргізеді және жобаны қаржыландыру мүмкіндігі туралы өз қорытындысын береді.
8. Қор жобаларды қаржыландыру мүмкіндігі туралы қорытындыны алғаннан кейін оларды одан әрі қаржыландыру үшін өңдеуші өнеркәсіп саласындағы әрбір жеке жоба бойынша Оператормен кредиттік шарт жасасады.

№604 Жарлықта барлық мүмкін болатын мәселелер ескерілген, олар Экологиялық кодексті де ұмытпаған сияқты. Оператордың дауыс беретін акцияларының елу және одан да көп пайызы тікелей немесе жанама түрде мемлекет меншігінде болатын ұйымның өндірушілерінің кеңейтілген міндеттемелерін қаржыландыруы, ұлттық басқарушы холдинг, қоршаған ортаның жай-күйін жақсартуға бағытталған өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды одан әрі қаржыландыру үшін – индустрияны дамыту қорын қаржыландырады».

Ал адресат – «РОП Оператор» компаниясы нәтижесінде 180 млрд теңгені иеліктен шығарар еді.

Естен кетпес әсер

Қоқыс көлемі естен кетпейтін әсер қалдырды. Пірімқұлов елімізде жылына 8,5 мыңға жуық полигон түзілетінін де айтып кеткен. Біздің компанияда жергілікті билік өкілдері де болды, олар біріншіден, өркениетті қалдықтарды шығаруға тым аз ақша бөлінетінін, тіпті жауапсыз ауыл тұрғындары қалдықтарын кез келген жерге тастайтынын әйтеуір түсініксіз түрде түсіндіруге тырысты. Дегенмен, олар өздерін лайықты ұстаса да, қоқыс қоятын жер жоқ. 300 мың адам тұратын Еңбекшіқазақ ауданында рұқсат етілген бірде-бір полигон жоқ.

Талғар ауданында қарақалпақстаннан келген гастарбайтерлер қоқыстарды тиын-тебенге және ең қиын жағдайда сұрыптайды, полигон иелері әлі күнге дейін өңдеу және кәдеге жарату желілері орнатылмағаны үшін бірнеше рет сынға ұшырағанымен, олар әлі де ең арзан жұмыс күшін пайдаланады. Кейде олар әлі де қоқыстан ақша табуды үйренген сияқты әсер қалдырады, бірақ ешкім пайданы технологияға салғысы келмейді.

Қоғамдық пікірді дұрыс жолға қалай бағыттауға болады

Олар басында бізді мәселенің қарапайым шешіміне жетелемек болғаны анық. Ойдың әсерлі болғаны сонша, одан шығудың бірден-бір жолы бар. Өйткені, қалдықтарды бөлек жинау және қайта өңдеу жүйесін ойластырғаннан гөрі оны жағу оңай. Бірақ біз бұл жобаның ыңғайлы ғана емес, сонымен қатар өте тиімді екенін түсінеміз - олар жобаға 293 млрд теңге инвестиция тартқысы келді. «Қоқыс» бизнесі есірткі бизнесінен кейінгі ең тиімді болып саналатыны таңқаларлық емес. Ал, дүние жүзінің көптеген елдерінде есірткіге қатаң тыйым салынған болса, қалдықтарды қайта өңдеу, экология мәселелері бүгінде трендте.

Баспасөз туры 2021 жылдың маусым айында болды, ал 1 шілдеден бастап жаңа Экологиялық кодекс жұмыс істей бастады. Бұдан кейін Пірімқұлов мырза онда бірқатар өзгерістер, соның ішінде полигондарға қойылатын санитарлық талаптарға және өздігінен қоқыс төгетін жерлермен күресу шараларына қатысты өзгерістер бар екенін айтты. Шамасы, күдікті өртеу жобасының негізгі параметрлері кодексте жазылған.

Әлия Назарбаева бастаған қазақ-испан ойындары

Халықтың наразылығына қарамастан, іс тез қозғалды: тендер өткізіліп, кейбір аймақтарда зауыт салуға жер телімін де беріп үлгерді. Мәселен, желтоқсанның өзінде Шымкент қаласының әкімі Мұрат Әйтенов Шымкентте зауыт құрылысы 2022 жылы басталып, екі жылдан кейін түтін шығатынын мәлімдеген болатын.

«Зауыт жылына 2 мың тоннаға дейін қоқыс жағады және 10 гектар жерге орналасады» деді әкім.

Құрылысқа тендерді 2019 жылы тіркелген Waste2Energy қазақстан-испандық компаниясы жеңіп алды. Дегенмен Корея, Италия және Германия инвесторлары жобаны арзан бағамен жүзеге асыруға дайын деген қауесет бар. Компанияның басшысы - Амадо Гарсиа Диего. Алайда, «Байтақ болашақ» қазақстандық экологиялық альянсының төрағасы Азаматхан Әміртай жарты жыл бұрын Испанияның ірі компаниясының өкілдерімен сөйлескенін, олардың мұндай кеңсе бар екенін тіпті естімегенін де айтты. Жобаның кураторы болып Украина азаматы, «РОП Оператор» ЖШС-нің бұрынғы бас директоры Светлана Коротенко тағайындалғаны туралы ақпарат та бар. Жақында РОП айналасындағы жанжал Коротенконың өзін де айналып өтпеді. Наурызда Антикор оған қарсы тергеу бастады. Ол кәсіпорынның 20 млрд теңгеден астам қаржысын жымқырды деген күдікке ілінді.

РОП бұрыннан Әлия Назарбаевамен байланысты болғандықтан, оны Waste2Energy компаниясының түпкі иесі болды деп болжауға болады. Рас, қаңтар оқиғасынан кейін және РОП операторымен сыбайлас жемқорлық жанжалынан кейін үлкен Назарбаевтың кенже қызы экологиялық майданнан кетіп, Экологиялық ұйымдар қауымдастығынан шығып, өртеу идеясы үшін күрескен жоқ.

Сәтсіз жоба…

Шамасы, бұл жобадағы ең бастысы – ақша, өйткені идеяның өзі, эко-белсенділер айтқандай, әдейі жасалған сәтсіздікке ұқсайды. Біріншіден, қоқысты алдын ала сұрыптаусыз жағу қауіпті, сондықтан сұрыптау туралы ешкім сөз қозғаған жоқ. Екіншіден, Қазақстанда мұндай жоғары технологиялық зауыттарда жұмыс істей алатын мамандар жоқ. Үшіншіден, экологтардың айтуынша, бұл өткен ғасырдағы күрделі әрі ескірген технология. Төртіншіден, қоқыс жағу арқылы өндірілетін электр энергиясы әдеттегіден әлдеқайда қымбатқа түседі. Бесіншіден, зауыт қалдықтарының өзі табиғатқа полигоннан да көп зиян келтіреді. Алтыншыдан, қоқысты жағу арқылы «дәнекерлеуге» ұмтылу қайта өңдеу және қайта өңдеу мәдениетіне зиянын тигізуі мүмкін. Бұл тізімде электр энергиясын өндіру идеясы ерекше орын алады.

Бұл өте қымбат болады деп ешкім дауласпаған. Сондықтан біз «KEGOC» АҚ зауыттармен 15 жылға бекітілген тариф бойынша электр энергиясын кепілдендірілген сатып алу туралы шарт жасасады деп алдын ала ойладық. Оны Экология министрлігі аукцион қорытындысы бойынша зауыттар үшін белгілеген – 172,71 теңге/кВтсағ. (ҚҚС-сыз): аукционда тарифтің шекті деңгейі 191,9 теңге/кВт*сағ деңгейінде белгіленді. Жергілікті билік қалдықтарды жағу идеясына бір ауыздан дауыс беріп, инвесторға зауыт салу үшін полигондардың жанынан жер телімдерін ұсынды.

Орташа тарифтер:

• күн энергиясы – кВт/сағ үшін 15,54 теңге;
• жел – 19,51 теңге/кВт/сағ;
• шағын СЭС – кВт/сағ үшін 14,69 теңге;
• дәстүрлі станциялар – кВт/сағ үшін 9,3 теңгеден 16,92 теңгеге дейін.

Қоршаған ортадан қалай ақша табуға болады?

Ақпараттық қоқыстарға үңілсеңіз, Әлия Қазақстанның эко-нарығын шынымен жаулап алғандай сезімге бөленесіз. Ол Қазақстанның экологиялық ұйымдары қауымдастығын басқарды. Ол басқа кеңсе – «Жасыл технологиялар мен инновациялық жобалардың халықаралық орталығын» құрды. Орталыққа өз кезегінде мемлекет 100 пайыз қатысатын «Қоршаған ортаны қорғау ақпараттық-талдау орталығы» республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны мен «Жасыл даму» АҚ қосылды. Бір сөзбен айтқанда, бұл матрешканың жақсы мақсаты бар, бірақ мемлекетпен тым қатты байланысы бар және біршама күдікті күштерге ие.

Мысалы, Жасыл технологиялар мен инвестициялық жобалардың халықаралық орталығына Қазақстан Республикасындағы көміртегі бірліктері саудасын, оның ішінде тізілімдерді, кадастрларды және парниктік газдар шығарындыларына квоталар резервін басқаруды бақылауға рұқсат етілді. Еліміздің «жасыл» экономикаға көшуіне және көміртегі шекарасын түзету механизмін енгізуге кенеттен мемлекет емес, жеке компания жауапты болып шықты.

Ал Қоршаған ортаны қорғау ақпараттық-талдау орталығының бақылауында Қазақстан Республикасының мемлекеттік экологиялық ақпарат қоры және табиғи ресурстардың мемлекеттік кадастрлары болды. Мүмкін, бұл жерде ұлттық ақпараттық қауіпсіздік туралы айтуға болады.

Бұл ұйымдарда өте кең өкілеттіктермен қатар, көп ақша иіріледі. Журналист Вадим Борейко «Жасыл технологиялар мен инновациялық жобалардың халықаралық орталығының» қызметіне мемлекеттік бюджеттен жыл сайын 1,5 млрд теңге бөлінетінін жазды. Ал Ulysmedia.kz редакциясы Қазақстанның экологиялық ұйымдары қауымдастығының басқарма төрайымы Айгүл Соловьеваның РОП Оператор компаниясынан ай сайын бір миллион теңге жалақы алып, нәтижесінде 58 млн теңге жинағанын анықтады.

Қоқыспен не істеуге болады?

Ал қоқыс мәселесі, дәлірек айтсақ, оны өңдеу мәселесі әлі де шешімін таппады. Жыл сайын азаматтар 5 млн тоннадан астам қоқыс тастайды, оның тек 18,3 пайызы ғана қайта өңделеді (2020 ж.), қалғаны полигондарда көміледі.

2021 жылдың аяғында сәтті қалыптасқан қоршаған орта үшін «күрескерлердің» идеяларының басқатырғыштары аман-есен жойылды. Жоба кураторы Светлана Коротенко мен тергеудегі бұрынғы вице-министр Пірімқұлов Әлия Назарбаева Қазақстанның экологиялық ұйымдары қауымдастығынан және басқа да көптеген құрылымдардан кетті. Ал көңілі қалған мердігер енді «бұл жобаны одан әрі жүзеге асырғысы келмейді».

Бәлкім, миллиардтаған жобаларға белсене кірісу емес, олар жоқ жерде полигон салуды қаржыландырудан бастап, азаматтардың бойына қалдықтарды бөлек жинау мәдениетін қалыптастыруға тырысу керек пе еді?

«РОП операторы» қоқыспен не істейді?

Голландияда қоқысты сұрыптауға тым жалқау адамдар оны сұрыптамай арнайы жәшіктерге тастау үшін ақша төлеуге мәжбүр. Оның үстіне қоқыс жәшіктері цистерналар тек электронды карталармен ғана ашылады. Сұрыптауға ерінбегендер оны тегін жәшікке тастайды.