Отандық БАҚ мәселесі: Жасанды зерде жарнамасыз қалдырып, жарға итеріп жатыр

Алматыда медиаортаның қазіргі жағдайын талқылау үшін ондаған БАҚ өкілдері жиналған «Media Құрылтайдың»  17-конференциясы өтті. Алғашқы талқыланған тақырып — қазіргі трендтер мен сын-қатерлер. Ең алдымен сөз медианарыққа жасанды интеллектің әсері туралы болды. Неліктен медиамамандар оған сақтықпен қарайды және заңнамада нені өзгертуді ұсынып отырғанын Orda.kz баяндайды.

«Media Құрылтайда» айтылғандай, сіз дәл қазір оқып отырған әдеттегі электронды БАҚ 2025 жылы дағдарысқа түспесе де, кемінде құлдыраудың алғашқы кезеңін бастан кеше бастады. Бұл үрдіс тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде байқалып отыр. Nur.kz бас редакторы Қуат Бахритдинов АҚШ-ты мысалға келтірді:

«Similarweb және Press Gazette деректеріне сүйенсек, АҚШ-та соңғы бір жылда ең ірі 50 сайттың трафигі 50 %-ға дейін төмендеген. Кейбірі 60 %-ға дейін құлдыраған. Ал Daily Mail бас директорының сөзін оқысаңыз, биылғы маусымға дейін трафиктің 80 %-ын жоғалтқан». 

Спикерлер себептердің бірі ретінде жасанды зерденің қарқынды енгізіліп жатқанын атады. Бахритдинов ЖИ қолданушылардың назарын тартып жатқан бірнеше схеманы түсіндірді. Солардың бірі — қаралымның азаюы. Яғни біз іздеу жүйесіне сұрау салғанда, алдымызға бірнеше алдын ала қаралым (превью) шығады; көбіне адам қажетті ақпаратты сол тақырыптан немесе алғашқы жолдардан-ақ табады. Бұл — нөлдік кликтердің өзі.

Қуат Бахритдиновтың айтуынша, соңғы бір жарым жылда электронды БАҚ-тың жалпы қаралымының қатты төмендеп кеткені. Қаралым үлесі 59 %-дан 69 %-ға дейін өсіп, 10 %-ға артқан.

Қазір бұған тағы бір түрі қосылды: енді тіпті осындай формадағы ақпараттық сайттар да оқырманға жетпеуі мүмкін. Өйткені пайдаланушы сұрақтарына тікелей жасанды интеллект жауап береді. Ал оған негіз болып отырған — адамдар дайындаған ақпарат. Арнайы ЖИ-боттар бар: олар қажетті ақпаратты тауып, жүктеп алады. Нәтижесінде журналист ақпаратты іздеп, өңдеп, жариялайды, бірақ ол тірі оқырманға жетпейді — оны делдал ретінде ЖИ-платформа жеткізеді. Ал ешкім оны делдал болуға шақырған жоқ.

Моральдық мәселенің қасында қаржылық мәселе де тұр. Бахритдинов пен Exclusive.kz порталының бас редакторы Қарлығаш Есенова атап өткендей, жарнама барған сайын, біріншіден, ЖИ-платформаларда, екіншіден, ірі әлеуметтік желілерде көбірек орналастырылып жатыр. Орталық Азия жарнама қауымдастығының өкілі Дмитрий Григорьев те жарнама берушілердің әлеуметтік желілерге басымдық беріп жатқанын растады. Ал ЖИ-платформалар да, әлеуметтік желілер де — шетелдік компаниялар. Демек, қазақстандық жарнама берушілердің қаражатынан табыс таба отырып, олар салықты Қазақстанда емес, өз елдерінде төлейді.

Бұл жағдайды дұрыстамаса да, кемінде жұмсарту үшін медиасала өкілдері бірнеше ұсыныс айтты.

«Локалдық басымдық ережесі: Қазақстан туралы сұрауларға ірі іздеу жүйелері қазақстандық сайттарға сілтемелердің белгілі бір минимумын көрсетуі керек. Ал жасанды интеллекттің жауаптарында олар осы дереккөздердің бір бөлігін атауларымен және логотиптерімен көрсетуі тиіс.
Ашықтық: ірі платформаларды қазақстандық тақырыпқа қатысты көрсетілімдердің қандай үлесін беретінін және дереккөздерді қандай қағидатпен таңдайтынын ашық көрсетуге міндеттеу.
Жаңалықтар үшін міндетті төлем: Канада мен Австралия тәжірибесіне сүйенсек, платформалар медиа ұйымдармен келісімшарт жасасып, контент үшін ақы төлеуге міндеттелуі мүмкін. Бұл — бұрыннан бар жол. Үлкен ойыншылар беделдік тәуекелге қарағанда аз да болса ақша төлегенді жөн санайды», — деді Қуат Бахритдинов. 

БАҚ жетекшілері тағы екі шара ұсынды. Олар — отандық БАҚ-та жарнама орналастыруға салықтық жеңілдіктер беру және керісінше, шетелдік платформаларда жариялағанда қосымша шығынға ұшырататын тетік енгізу.

«Ұлыбритания мен Франция тәжірибесі бойынша мемлекет бизнеске: «Егер сіз шетелдік платформаларға ақша жұмсасаңыз, сонша қаражатты отандық БАҚ-қа да бағыттауыңыз керек» деген талап қояды. Ал егер сіз қазақстандық медиаға 100 теңге жұмсаған болсаңыз, онда сіз есепке 150 теңге ала аласыз. Бұл жарнама берушілерді қазақстандық БАҚ-қа жарнама орналастыруға ынталандырады. Бұл ретте салық түсімдері азаймайды, себебі шетелдік платформалардан ақша Қазақстанға қайтарылады»,- деп түсіндірді Бахритдинов.

Конференцияға қатысқан мәдениет вице-министрі Қанат Ысқақов айтылған ұсыныстарды мәжіліске енгізуді жоспарлап отырғанын айтып, оларды заңнамада бекіту мүмкіндігін «орта мерзімде қаралады» ретінде бағалады.

Жарнама арқылы БАҚ-ты қолдаудың тағы бір шарасын Қарлығаш Есенова ұсынды. Бұл темекі және әлсіз алкоголь жарнамасын бақылауға алынатын ырықтандыру.

«Бізге мұны жасай алмаймыз дейді, себебі біз ЕАЭО мүшесіміз. Бірақ, айталық, ЕАЭО мүшесі Ресей де осы ережелер мен шектеулерден әскери-өнеркәсіптік кешен өнімін алып тастады. Бәлкім, оны да ойлаудың қажеті бар шығар? Бізге айтатын екінші нәрсе - ДДСҰ да мұны қолдамайды. Ал неге біз ДДСҰ-ның жекелеген ұсынымдарын ғана іріктеп орындаймыз? Ондай болса, ДДСҰ-ның барлық ұсыныстарын орындайық», - деді Есенова. 

Бұған Қанат Ысқақов «май жемесек те - аш қалмаймыз» деген сөзбен жауап қайтарды.

«Біз басқа қозғалысты көріп отырмыз, онда біздің әріптестеріміз бен қоғам қайраткерлері жарнаманы көбірек қысқартуды қолдайды. Құрамында қант бар және энергетиктерге тыйым салғаны үшін. Біз қазір өз позицияларымызда қалу үшін күресіп жатырмыз», - деді министрдің орынбасары. 

Спикерлердің бағалауынша, қазір қанты бар сусындар мен энергетикаға жарнаманың 30 пайызы тиесілі. Ысқақовтың айтуынша, темекі мен әлсіз алкогольді жарнамалау тақырыбын да талқылау керек екен. Бірақ бұл жағдайда ол тіпті оның жақын арада қарала қоятыны туралы айтқан жоқ.