"Әскер кірсін деп Назарбаев қол қойған болуы мүмкін". 34 жыл бұрын төгілген қазақ жастарының қаны кімнің мойнында?

Биыл тарихта "Желтоқсан оқиғасы" деген атаумен қалған қазақ жастарының Мәскеу шешіміне қарсы көтерілісіне 34 жыл толады. Осыған орай, ORDA. тілшісі Желтоқсан оқиғасының қатысушысы әрі осы оқиға жайлы "Алматы.1986.Желтоқсан" деген 14 айғақ кітап жазған журналист Талғат Айтбаймен сұхбаттасты.

"Тәуелсіздік туралы сөз болмады"

Талғат мырза, Желтоқсан оқиғасы нақты қай күні басталды? Бір деректерде желтоқсанның 16-ы делінеді, ал бірінде 17-і күні басталғаны айтылып жүр. Осының қайсы дұрыс?

«16 желтоқсан күні Орталық комитеттің Қонаевтың орнына Колбинды қою туралы шешім шықан 18 минуттық пленумы болды. Сол күні алаңға адамдар барды, бірақ санаулы ғана. Үркердей топ барып, алаңда жүріп-жүріп қайтты. Ары кетсе екі жүздей ғана адам болды. Нөпір халық ертесі күні шыға бастады. Негізінен, 17 желтоқсан күні түстен кейін қақтығыстар басталды. Халық 17-18 желтоқсанда екі күн шықты. Желтоқсан көтерілісі болған негізгі екі күн осы».

Қазақ жастары алаңға нақты қандай талаппен шықты?

«Алаңға шыққандар негізінен ұлт мәселесін көтерді. Сол кезеңде ұлт мәселесі ушығып тұрған еді. Кеңес билігі қазақтарды қорланатындай халге түсірді. Қазақты адам санатынан кетірді. Ақыр аяғы Димекеңнің орнына Колбинның қойылуы қазақ жастарының бас көтеруіне алып келді».

Ал Қазір қоғамда Желтоқсан оқиғасы Қазақстанға тәуелсіздік алып берген көтеріліс ретінде де сыйпатталып жүр. Бірақ Қазақстан – Кеңес одағының құрамында болған 15 мемлекеттің ішінде ең соңғы болып егемендік алған ел. Айтыңызшы, алаңға шыққандар "Тәуілсіз ел боламыз" деген талап қойды ма?

«Тәуелсіздік дейтін ұран айтылған жоқ. Ондай сөзді қазір ғой айтып жүргендері. Қазір соның бәрі тәуелсіздікке бастаған қадам деп жанамалап айтып жүр. Тіпті, кейбір желтоқсаншы "Біз тәуелсіздік үшін шықтық" дейді. Оттамасын! Ол кез – ондай әңгіме айтылмайтын уақыт. Әрине, ар жағында "Тәуелсіз ел болсақ екен, қазақты қазақ басқарса екен" деген идея жатыр ғой, бірақ ашықтан-ашық ондай талап айтылған жоқ, алаңда тәуелсіздік туралы сөз қозғалмады. Сондықтан "Ашықтан ашық тәуелсіздік деп шықтық" деп жүргендер бөспесін. Ондай сөз айтылған жоқ».

"Желтоқсан қолдан ұйымдастырылды"

Сіз соңғы жылдары "Желтоқсан көтерілісі қолдан ұйымдастырылды" деген пікір айтып жүрсіз. Бұлай деуіңізге қандай дәлел бар?

«Шын мәнінде солай. Желтоқсан оқиғасына байланысты құрылған коммисияны басқарған Мұхтар Шаханов сол кезде "Құйын" деген операция ұйымдастырылғанын айтып жүр. Ол рас. "Құйын" – Кеңес одағындағы 15 республиканың ішінен бөлінгісі келгендер болса, соларға сабақ болсын деп жасалған операция».

Ол операцияның авторы кім сонда?

«Авторы – Мәскеу. Мемлекеттік қауіпсіздік коммитеті бар, Ішкі істер министрлігі бар, ең жоғарысы – әрине, Орталық комитет».

Операцияның мақсаты қандай еді?

«Мақсаты – Қонаевты қылмыскер етіп шығарудың бір тәсілі. Негізі Қонаевқа қара жабу үшін ұйымдастырылды бұл операция. Бірақ ар жағында жер мәселесі тұрды.

Горбачев билікке келісімен қазақ жерін бөлшектеуді ойластыра бастады. Батыстағы мұнайлы өңірлерді Ресейдің Тюмень облысына қосуды көздеді. КСРО министрлер кеңесінің төрағасы Рыжков осы мәселемен Қазақстанға екі рет келіп кетті. Соның екеуінде де Қонаевты айналдырды, бірақ көндіре алмады.

Қонаевқа "экономикалық аймақ жасайық" деген ұсыныс айтты. Ол ұсыныстың түпкі мақсаты – қазақ жерін Ресейге қосу. Алайда Димекең көнбеді. Мәскеу саясатына қарсы тұрды. "Бұл жердің иесі – халық. Оны мен шеше алмаймын. Жер мәселесімен ойнамаңдар. Жер бөлшектеуге келмейді" деді. Ол көнбей қойған соң Мәскеу өз жоспарын қалайда жүзеге асыру мақсатында билікті ауыстырды. Қазақстанға бірінші басшы ретінде орыс ұлтының өкілі Колбинды әкеліп, соның қолымен қазақтың жерін Ресейге қоспақшы болды».

Түсінікті. Бірақ сіз былтыр бір сұхбатыңызда "Желтоқсан оқиғасын ұйымдастырғандар қазіргі билікте отыр" депсіз. Сонда кімді меңзедіңіз?

«Оны мен ашық айтайын онда. Желтоқсанға байланысты комиссия құрылды. Оған Мұхтар Шаханов пен Қадыр Мырза Әлі тең төраға болды. Бұл құрылған бесінші коммисия еді. Совет билігі тек осы бесінші комиссияда негізгі мақсатына жетті. Желтоқсан көтерілісін жан-жақты зерттеп, ол комиссия өз деңгейінде шешім шығарды. Шешім негізінде 40 шақты күнәһар кісілерді көрсетті. Олардың ішінде Колбин да бар, басқасы да бар. Желтоқсанды ұйымдастырған, алаңға шыққандарды жазалаған адамдар ретінде осыларды жазаға тартамыз деді. Сол комиссия "Желтоқсан көтерілісін ешкім ұйымдастырған жоқ, қазақ жастары өздері шықты" деген шешім шығарды. Ал ақиқат басқаша».

Қандай?

«Қазір мен Желтоқсан оқиғасына арналған айғақ кітабымның 14-томын шығарып жатырмын. Сол кітаптың ішінде режиссер Әсия Байғожинамен болған "Жабық тақырып туралы ашық әңгіме" дейтін сұхбат бар. Байғожина – Желтоқсан оқиғасы туралы екі фильм түсірген режиссер. Біреуі 1991 жылы жарыққа шыққан бір сағатық фильм».

https://youtu.be/rIj-99iYZFk

«Ал екіншісі 1 сағат 40 минуттық фильм 3-4 жыл бұрын таспаланған. Осыдан екі жыл бұрын фильм толық бітті. Әсияның осы 1 сағат 40 минуттық екінші фильмді түсіріп жатқанын Желтоқсан оқиғасы кезінде Қазақстан Коммунистік партиясы орталық комитетінің хатшысы болған Зақаш Камалидинов естіп, сөйлеуге ыңғай білдіріпті. Әсия оған хабарласып, үйіне барып сұрақтарын қояды. Әуелде жарты сағат деген Камалидинов 1 жарым сағат сұхбат береді.

Сол сұхбат кезінде Желтоқсан туралы айтылмаған нәрсе қалмайды. Соңында ол "Желтоқсан оқиғасын ұйымдастырған біз едік" дейді. Бұл – Камалидиновтың өз сөзі. Оған дейін еш жерде мұндай әңгіме айтылмаған еді.

Меніңше, Желтоқсан оқиғасына Назарбаевтың да қатысы бар. Біздегі Ішкі істер министрлігінің де, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің де қатысы бар. Көтерілісті ұйымдастырған адамдар болды. Уақыт келеді әлі, барлық карта ашылады».

Назарбаевтың қандай қатысы бар?

«Қатысы болып тұр ғой. "Құйын" деп аталған операциядағы негізгі ойыншының бірі сол. Ұйымдастырғаннан бөлек, "Әскер кірсін, қару қолдансын" деп қол қойған Назарбаев болуы мүмкін».

Оған қандай дәлел келтіресіз?

«Сол кездегі тәртіп бойынша, Министрлер кеңесінің төрағасы қол қояды. Ол қол қоймаса, әскер кірмейді. Ал ол кезде Назарбаев дәл сол қызметте еді».

Одан басқа да дәлел бар ма?

«Әсия Байғожинаның фильміндегі Камалидиновтың "Желтоқсанды ұйымдастырған біз едік" деген сөзі».

Айтпақшы, ол фильм жарыққа шықты ма? Қайдан көруге болады?

«Фильм жарыққа шықты. Дегенмен оны көрсетпейді. Жабық фильм. Бізде оны көрсететін телеарналар жоқ».

Интернет ше?

«Жуырда сол фильмді санаулы адам жабық режимде көрдік. Сол кезде интернетке жүктеу туралы біз де айтып көрдік. Әсия "Бұл фильмнің иесі - Гете институты мен Фридрих Эберт атындағы қор. Солар қаржыландырған. Мен авторы ретінде олардың рұқсатынсыз көрсете алмаймын. Осының өзін солардан рұқсат сұрап көрсетіп отырмын", деді».

"Желтоқсан – оқиға емес, көтеріліс"

Жарайды, ол фильм жайында авторының өзінен сұрастыра жатармыз. Айтыңызшы, Желтоқсан оқиға ма, көтеріліс пе?

«Желтоқсан – көтеріліс. Желтоқсан оқиғасының 10 жылдығына орай, 1996 жылы Ғылым академиясында үлкен конференция өтті. Сонда жазушы Әбіш Кекілбаев баяндама жасап, "Желтоқсан – оқиға емес, көтеріліс" деп ғылыми тұжырым жасаған. Сол кездің өзінде-ақ көтеріліс екені нақтыланды. Бірақ ресми түрде оқиға деп айтылған соң, көбі оқиға деп кеткен.

Бұдан бөлек, осыдан екі жыл бұрын Астанада 11 мемлекеттің ғалымдары, журналистері бас қосқан үлкен ғылыми-танымдық конференция өтті. Сол жиында 11 елден келген өкілдер де Желтоқсанға "көтеріліс" деген баға берді. Әлем мойындап отыр оны көтеріліс деп. Әлем бағасын біліп отыр. Әлем Желтоқсанды социалистік жүйенің ыдырауына бастамашы болған көтеріліс ретінде бағалайды».

Жазушы деп қалдыңыз. Сол Желтоқсан оқиғасы кезінде көптеген ақын, жазушы және зиялы қауым өкілдері алаңға шыққан жастарды қаралаған дейді. Бұл қаншалықты рас?

«Бәрі бірдей қаралаған жоқ. Олай болатын болса, неге сол кезде бүкіл баспа, телерадио, газет қызметкерлері, журналистер, әртістер бәрі алаңға барды. Ол кезде сондай екпінді еді. Шетінен патриот еді. Үндемесе де елдің қатарын көбейтіп тұрды. Алаңда жүрді солар. Қазір ондай емес. Қазір митингіге шығатын ақын-жазушы, зиялы қауым өкілі жоқ деуге де болады.

"Зиялы қауым алаңға барған жастарды қаралады" деген әңгіменің төркіні 1986 жылдың 29 желтоқсанында Жазушылар одағында Колбинмен болған кездесуден шыққан. Сол кезде бірді-екілі сатқындар Колбинның бетінен сүйіп, алақанын жалаған шығар. "Сізді 25 жыл күттік. Келгеніңіз қандай жақсы болды" деп айтқан Әбжаппар Әбішев сияқты ағаларымыз болды. Бірақ бәрі сондай позиция ұстанды деуге болмайды. Мысалы, Колбинның алдында Жұбан Молдағалиевтың "Қазақтың жастарын бұлай ұрып, қорлағанын көргенше, соғыста өліп қалғаным жақсы еді" деген сөзі қандай еді?»

Желтоқсан оқиғасы әлі де жабық тақырып па? Ашылмаған қандай құпиясы бар?

«Желтоқсанды зерттегеніме 30 жылдан асты. 1989 жылдан бастап осы тақырыптың соңына түстім. "Алматы. 1986. Желтоқсан" деген айғақ кітіп жаздым, 14 томы шықты. Бірақ ашылмаған құпия әлі көп. Қазір сол оқиғаға туралы құпияны білетіндер іштен тынып отыр. Мемлекеттік қызметте, Президент аппаратында, Ішкі істер органдарында, Парламентте отырғандар аузын аша алмай отыр. Оларға Желтоқсан туралы әңгіме айтпаңдар деп тыйым салынған. Айтса қызметтен кетеді. Уақыты келген жоқ деп қорқады. Желтоқсан туралы сұрасаң, жауап бермей қашып, "айтсам мені қызметтен кетіреді" дейді».

Кім ондай қысым жасап жатқан?

«Өзің де біліп отырсың ғой кім екенін. Бір-ақ адамнан басталады бәрі. Бір-ақ ауыз сөз. Сол бір адам үйіріп отыр. Көріп отырсың ғой бір адам бәрімізді матап тастады ғой. 18 миллион адам тұншығып отыр ғой алаңға шыға алмай. Бүкіл қазақты қорлап отыр. Қазақтың жерін сатып жатыр. Ойына келгенін істеп жатыр. Тонап жатыр. Неге үндемейміз? Қорқақпыз. Тіпті қаралы күнді еске алуға адамдар аз барады».

16 желтоқсан қаралы күн бе, әлде тәуелсіздік күні ретінде тойлануы керек пе?

«Тәуелсіздікті желтоқсан оқиғасы өткен күндерге орайластыру – биліктің құйтырқы әрекетінің бірі. Қалай да желтоқсанды ұмыттыру, желтоқсанды айттырмау, желтоқсанды айналып өту. Тәуелсіздік күні 25 қазан ғой. Оны бәрі біледі. Уақыты келгенде тәуелсіздікті 25 қазанда тойлайтын боламыз. Ал 16 желтоқсан тарихта қаралы күн болып қалуға тиіс».

Сұхбатыңызға рақмет!