Қазақстанда елдімекен атын өзгерту мәселесі тағы талқыланып жатыр

cover Фото: Orda.kz

Мамандар сенатор Нұртөре Жүсіптің елді мекендердің атауларын өзгерту, кеңестік атауларды жою және қалалар мен аудандарға тарихи атауларын қайтару ережелерін өзгерту ұсынысына қатысты өз ойларымен бөлісті, деп хабарлайды Orda.kz.

Келдім, көрдім, өзгерттім

«Қалалар мен ауылдардың тұрғындарынан елді мекендерді қалай атайтындарын сұрамаңыз», – деді сенат депутаты Нұртөре Жүсіп.

«Ұлттық ономастика: ізденіс пен тәжірибе» атты семинарда сенатор жергілікті тұрғындардың пікірін ескеру қажеттігін және бұл ономастикалық комиссия үшін өзекті мәселе екенін атап өтті.

Халықтың сөзін тыңдап, үнімен санасса, атау өзгерту мәселесі ешқашан шешілмейді деп санайды саясаткер. Сондықтан, ол үкіметке дәстүрлі және тарихи атауларды қайтару туралы қаулы қабылдап, оның ережелерін біркелкі етіп, белгілі бір қала, аудан, ауыл тұрғындарынан сұрамай-ақ өзгерту мүмкіндігін ұсынды.

Сенатордың бұл ұсынысын мәжіліс депутаты, тарих ғылымдарының докторы, профессор Еркін Әбіл қолдады. Ол Қазақстандағы тарихи топонимиканы қалпына келтіруді қажет және ономастиканың саяси айла-шарғы жасау нысанына айналуына байланысты атауларды өзгертуде мәселелері туындайды деп есептейді.

«Біз ономастиканы тәуелсіз Қазақстанның заманауи рәміздерін, мағыналары мен бейнелерін насихаттау үшін пайдалануымыз керек. Бұл ұлттық – этникалық емес, азаматтық мағынада – бірегейлікті қалыптастыру мәселесі. «Кеңестік» топонимиканы сақтау – бұл атауды өзгертуге қарсы адамдар көрсетуге тырысатын тарихқа құрмет емес, тұлғалық дағдарыстың көрінісі және өткен дәуірдің көрнекі нышандарын сақтау амалы. Неліктен құрметті Кеңес дәуірі үшін арнайы көрсету керек? Кеңес өкіметі орнағанға дейінгі дәуірді неліктен ұмытып кетеміз?», – дейді депутат.

Қазіргі қалалардағы кеңес кезеңінің қалдықтары халықтың ашу-ызасын туғызады деп есептейді депутат. Кейбір аймақтарда КСРО-ның Қазақстанмен ешқандай байланысы жоқ немесе саяси қуғын-сүргінге белсенді ықпал еткен саяси қайраткерлерімен байланысты топонимдер сақталған.

«Рудный қаласындағы  «Октябрьдің 40 жылдығы» көшесінің атауы нені білдіретінін балаға қалай түсіндіруге болады? Қостанайда бір кездері күмәнді атағы бар большевиктің атымен аталған Урицкий көшесінің барын қалай түсіндіруге болады? Мұндай топонимиканы сақтау қандай тәрбиелік немесе идеологиялық мақсатқа қызмет етеді?», – деп наразылығын білдірді Еркін Әбіл.

Дегенмен, мәжілісмен сенаторға қарағанда радикалды емес: қалалар мен ауылдардың атауларын тұрғындармен талқылауға болады, дейді. Оның пікірінше, тек форматты өзгерту керек.

«Азаматтардың пікірін ескеруден толық бас тарту қажет емес. Бірақ процедура өзгерістерді қажет етеді, бұл сөзсіз. Ол митингіге ұқсайтын, кім қатты айқайласа, сол дұрыс болады деген жалпы жиналыс форматынан мамандардың үні естілетін сарапшылық талқылау форматына көшуі керек. Жергілікті тұрғындар қатысуы керек, бірақ қазіргіден де заманауи және өркениетті формада»

Ауылға сенің атыңды беремін

Жер-су атауларын кеңестік іздерден тазарту және тарихи атауларды қайтару туралы сөз болғанда, бұл процеске байланысты тұзақ жайында ойланатындар аз. Кей жерлерде алғашқы атауларға қайта оралу көбінесе сыбайлас жемқорлыққа, ал тарихи жад немқұрайлы манипуляцияға ұшырауда.

«Кейбір жағдайларда, туыстарының, белгісіз тұлғалардың немесе даулы тұлғалардың құрметіне есімдерді заңсыз жолмен алып кету фактілері бар. Олар бұл үшін ақша төлеуге де дайын. Мәселен, Қостанайда бір аудан тұрғындарының жиналысы бұрмаланып, ол жерге бейтаныс адамдар келіп, белгісіз біреудің құрметіне көше атауын саудаламақ болды деген ақпарат шыққан. Сондықтан атауды өзгерту ережелері қатайтылып, кейбір мәселелер республикалық ономастикалық комиссияның бекітуіне ұсынылуда. Соған қарамастан, өзінің немесе туысының құрметіне көше атауын өзгертуді талап ететіндер бар. Сондықтан халық пікірі ономастикалық сала үшін маңызды фактор болып қала береді», – деп атап өтті саясаттанушы, тарихшы Данияр Әшімбаев.

Тарихи атауларға тоқталған ол Қазақстанның барлық қалаларында мұндай атаулар болмағанын атап өтті. Кейде «негіздерге оралу» орынды сылтаумен құжаттарды жай түзетуге айналады.

«Олар белгілі бір дәстүрлі тарихи атаулар туралы айтқанда, іс жүзінде фактілер мен құжаттарды ойнату жиі кездеседі. Қала Ресей империясы кезінде пайда болды делік және олар оған көршілес трактаттан тарихи атауды «қосуға» тырысады. Мысалы, Қызылжар елді мекеннің атауы, бірақ қала Петропавл болып құрылды», – деп нақтылады саясаттанушы.

Әшімбаевтың айтуынша, есімдерге әділетті көзқарас ел тарихында болған барлық этностардың рөлін жоққа шығармауы керек.

«Ақыл-парасат үшін атауды өзгерту бар. Мысалы, қалаға жаңа аудандар қосылғанда, бір ауданда бірдей атаулар пайда болады. Бірақ мұны қоғамшылдыққа айналдыру немесе шектен тыс идеологияландыру дұрыс емес. Қазақстан – көпұлтты мемлекет, мұнда ондаған этнос өкілдері тұрады, олардың қосқан үлесін жоққа шығару тарихқа түкіру болар еді»

Тағы бір маңызды фактор – экономикалық мақсатқа сай болуы. Сарапшы атауды өзгерту құжаттарды қайта ресімдеумен, белгілерді, бланкілерді, мөрлерді өзгертумен қатар жүретінін еске салды. Ең үлкен шығынды жеке кәсіпкерлер көтереді, ал жергілікті әкімшілік бюджеттен өз бетінше жол белгілеріндегі атауларды өзгертеді. Көптеген бюрократиялық процедуралар ресурстарды, уақыт пен күш-жігерді талап етеді. Осының барлығын қаланы көркейтуге, тұрғындар мәселелерін шешуге жұмсаған дұрыс емес пе?

Қазақстанда атау өзгерту тақырыбы мезгіл-мезгіл көтеріледі. Бір жыл бұрын мамандар картаға кейбір атауларды қосып, басқаларын алып тастау мәселесін сараптап жатқан болатын. Ал 2023 жылдың шілдесінде қала атауын өзгерту туралы тұрғындардың пікірін сұрамау ұсынысы ашық құқықтық актілер алаңында пайда болды.

Әйтеуір, Қазақстанда атау өзгерту жүріп жатыр, ономастика бірте-бірте «советизмдерден» арыла бастады. Қыркүйек айында Алматы облысы картасынан Коммунистік Жастар Одағы мен Қазақ КСР Орталық Атқару Комитетіне сілтемелер алынып тасталды. КазЦИК пен Комсомол ауылдары қазір Асқар Тоқпанов пен Жайнақ есімдерімен аталады.

Ең атышулы оқиғаның бірі  - Павлодар облысындағы Ленин кентінің атауын Атамекен деп өзгерткенде болды. Рэпер Скриптониттің туған ауылы 2024 жылы 21 қаңтарда – Владимир Лениннің қайтыс болғанына тура жүз жыл толған күні ресми түрде атауын өзгертті.

Жаңалықтар

барлық жаңалықтар