Партиялардың көшбасшылығы туралы сарапшылар рейтингі

Қазақстандағы сайлау додасы қыза түсуде. Алдағы Мәжіліс пен мәслихат сайлауы қазір саяси күн тәртібі бойынша бірінші орында. Ал, басты мәселе бойынша  кім көш басында?

Саяси науқан көрігін қыздырған жыл жалғасуда. Ол 2022 жылдың қарашасында Қазақстан халқы Президентін сайлаған кезден басталды. Қаңтар айынан бастап Сенаттың жаңартылған құрамы жұмыс істеп жатыр. Осының барлығы, «Еуразиялық мониторинг» талдамалық зерттеулер орталығының директоры Әлібек Тәжібаев орынды айтқандай, Қазақстан азаматтарды толыққанды қамтамасыз етуге қабілетті әділетті мемлекет қалыптастыру жолындағы кезеңдерден өтуі керек.

Алда Мәжіліс пен мәслихат сайлауы

Бұл жолы қазақстандықтарға соңғы жылдардағы саяси реформалар барынша айқын көрініс тапқан сайлау «ойынының» жаңа ережелері ұсынылды. Әңгіме саяси партиялар мен сайлау туралы заңнамаға енгізілген өзгерістер туралы болып отыр.

Мәслихат жұмысына  бір мандатты депутаттарға қатысуға  да рұқсат етілді. Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астанада 50/50: жартысы аудандардан, жартысы партиялық тізім бойынша сайланатын депутаттар болады. Қалған елді мекендерде мәслихатқа округтер арқылы сайлайды. Сарапшылар жергілікті азаматтардың басқару жүйесіне нақты адамдарды тартуға бірегей мүмкіндігі болатынын баса айтады.

Демек, «Аманат», «Ақ жол», «ҚХП», «ҰСДП», «Ауыл», «Байтақ» және «Республика» партиялары сайлаушылардың дауысы үшін күресуде. Айта кету керек, күрес өте өткір - әлеуметтік желілерде және YouTube-те насихат жұмыстары қыза түсуде.

Сонымен қатар, сарапшылар тікелей мағынада сайлаудан сайлауға дейін өмір сүретін «бір күндік партиялар» туралы да  айтты. Қалған уақытта мұндай саяси бірлестіктер іс жүзінде «өлі» күйге түсетіні баршаға аян.

Зерттеу және сауалнама нәтижелері

Алғашқы жорамалды 25-28 қаңтар аралығында телефон арқылы сауалнама жүргізген Қоғамдық пікірді зерттеу институты берді. Сауалнама нәтижелері Аманаттың дұрыс сайлау стратегиясын таңдағанын растады:

біріншіден, сайлаушылармен кездесу барысында популизмнен, аспандаған асқақ уәделерден барынша алшақтады – атқарылған жұмыстар туралы есептер алдағы 5 жылдағы нақты көрсеткіштермен толықтырылады (әрине, көбінесе құрғақ сандар түрінде); екіншіден, ең маңыздысы да осы болса керек, партия көптеген мәселелерді, соның ішінде әлеуметтік мәселелерді де ашық айта бастады.

Сол сауалнама нәтижесі кезектен тыс парламенттік сайлауда дауыс беруге ниет білдіргендердің 48,6 пайызы «Аманат» партиясының кандидаттарын қолдайтынын көрсетті. Қалған артықшылықтар келесідей болды: «Ауыл» – 6,2%, «Ақжол» – 5,4%, ҚХП – 4,8%, «Республика» – 3,6%, ҰСДП – 3,2%, Байтақ – 2 ,8%. «Барлығына қарсы» дауыс беруге дайын респонденттердің үлесі 2,6%.

Оның үстіне, күштердің сәйкес келуі тіпті ауыр салмақтағылар да, жаңадан келгендер де сайлаушыларға сарапшылар «солшылдар» деп атайтын бірдей дерлік күн тәртібін ұсынатын әдісті өзгерткен жоқ - ол дәстүрлі қоғамның әлеуметтік әділеттілік талабы. Міне, классикалық «күнделікті» жиынтық: азық-түліктің қымбаттамауы, төмен табыс, жоғарғы пайызды несиелер, балаларға орнықты білім, халыққа сапалы медицина.

Бірақ саяси бағдарламалардың ұқсастығымен және сәйкесінше дауыстың бір бөлігі үшін күреспен бірге партиялар мен жекелеген кандидаттардың үгіт науқаны кезіндегі әрекеттері кейде сәл де болса ерекшеленеді. Аграрлық күн тәртібі бар «Ауыл», кәсіпкерлігі бар «Ақ жол» немесе экология мәселесі бар «Байтақ» қарсыластар алаңында ойнауға мәжбүр.

Аманат өз орнын әлдеқашан ойып алған. Өйткені олар  халықтың бүгінгі сұранысын ескере отырып, көптеген жобаларды жүзеге асыруды үйренді.

Мысалы, пайдаланылмай жатқан және заң талаптарын бұза отырып берілген жерлерді мемлекет меншігіне қайтаруға жәрдемдесу мақсатында ғана «Жер аманаты» республикалық және облыстық комиссиялары шеңберінде 3 млн гектар  жер мемлекет меншігіне қайтарылды (партияның өз мәліметі бойынша – 5 млн гектар)  делінген.

Саясаттанушылар не дейді?

Сонымен, барлық партиялар үгіт-насихат кезеңі қандай жүк арқалады? Бұл туралы ең дәл айтқан саясаттанушы Данияр Әшімбаев болды.

«Жаңа басшылық (ҚХП) партиядан шыққан белсенділермен – белгілі және танымал депутаттармен айтысуда. Президенттік сайлауға екі рет ҚХП атынан қатысқан Жамбыл Ахметбеков: «Мені бұл уақытша отырғандар мен жағымпаздар естіген жоқ. Мен олармен бірге  жұмыс істеп, бір партияда бола алмаймын. Партия ыдырап жатыр». Егер «Ақ жол» бұрынғы депутаты Әбілдаевтың атышулы сұхбатын сауатты орындаса, Ертісбаев ақпараттық-саяси науқаннан сүрінетіні анық. «Ауыл» мен ЖСДП туралы әдеттегідей ештеңе естілмейді, тек екі партия да сайлауға принципті түрде қатысады»  деп жазды ол қаңтардың соңында.

Әшімбаевтың Украинаға және жеке Путинге қарсы соғысты ашық қолдаған бұрынғы «ақжолшы» Азамат Әбілдаевпен жанжалы ұмытыла қойған жоқ: жақсылық пен жамандыққа баға беріп үйренген Қазнет мұндайды кешірмеген сияқты.  Әбілдаевты мүлдем танымайтындар да  «Ақ жол» мен Перуашевқа қарай жебелерін аямай қадауда.

Ал ҚХП-ға келсек, сайлаушылар олардың өзара соғыстарын байқамаған сияқты. Бұл жерде сандар анағұрлым анық  – бұл «халықшылардың» өткен 7-ші шақырылымдағы Мәжілістегі қызметінің нәтижесі.

«Осылайша, парламенттің төменгі палатасының бірінші және екінші сессияларында (2021 жылғы қаңтар – 2022 жылғы маусым) «халықшылар» өз фракциясының 105 отырысын өткізіп, Қазақстан дамуының өзекті мәселелері бойынша 137 депутаттық сауал жолдады. Сонымен қатар, олар әртүрлі заң жобаларына көптеген түзетулер енгізумен шектеліп, өз алдына ешқандай заң шығару бастамаларын ұсынбады (тиісті статистика жоқ). Соның ішінде осы заң жобаларының 16-сы бойынша жұмыс топтарын ҚХП мүшелері басқарған.

Салыстырмалы деректер

Салыстыру үшін тағы екі парламенттік партияның ұқсас  нәтижелерін келтіруге болады:

• «Аманат» (бұрынғы «НұрОтан»): 47 заң жобасын әзірлеп немесе бастамашылық жасап, сондай-ақ басқа заң жобаларына 3560 түзету енгізіп, 326 депутаттық сауал жолдапты. Бұл ретте тек 16 фракция отырысы өткен;

• «Ақ жол» ҚДП: әр түрлі заң жобаларына оның ішінде өз заң жобалары бар -  1590 түзету енгізіп; 182 депутаттық сауал жолдап;  фракцияның 73 отырысын өткізді»  деп қызық деректер келтірді саясаттанушы Андрей Чеботарев.

«Қоғамдық пікір» институты қорытындысы бойынша оның әлеуметтік сауалнамасының нәтижелерін «Демократия институты» ғылыми-зерттеу бірлестігі таныстырды. Ол 3-18 ақпан аралығында өтті.

Сайлау рейтингі респонденттердің «Егер сіз Парламент Мәжілісінің сайлауына барсаңыз, қай саяси партияға дауыс берер едіңіз?» деген сұраққа берген жауаптары негізінде анықталды. Сайлау күні саяси партиялардың әлеуетті сайлауалды рейтингін сауалнамаға сәйкес - «Аманат» партиясы (58,4%),  5 пайыздық межемен, «Аманат» партиясы мен «Ақ жол» ҚДП (5,4%), Халық партиясы (5,2%) және «Ауыл» ХДП (5,1%), «Республика» 4,2%, ЖСДП - 3,9%, ал «Байтақ» 1,8%. еңсере алады.

Кезекті сауалнаманың нәтижесі сарапшылар қауымын таң қалдырмады

Шамасы, сайлаушылар  «Аманатты» жаңғырту және жаңарту үдерісін тиімді деп санаса керек, өйткені қазіргі бәсекелестік жағдайында партия бұрынғы сайлаудағыдай пайыз жинап отыр. Мәслихат сайлауында алматылықтарға іскерлік және жеке қасиеттері таныс кандидаттарды ұсынатын Аманаттың пайызы сәл жоғары.

«Сайлауалды бағдарламасында «Халықпен бірге!» деп  атап көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін  «Аманат» 2023-2027 жылдарға арналған стратегияны белсенді түрде қолданады. Ол негізінен партияның бейнесі, сайлаушылардың талаптары және Жаңа Қазақстанның төңірегінде топтастырылған» деп мәлімдеді саясаттанушы Эдуард Полетаев.

«Қағаз жүзінде азды-көпті бұқаралық партия жоқ болғандықтан, Аманат жетекшілік ете береді. Бірақ бұл жолы арсыз 70% болмайды, өйткені билік Назарбаевтың Нұротанына жаппай қарсылықпен санасуға мәжбүр болады. Қалған партиялар шамалы: плюс немесе минус 1-3% пайыз алады»  деп жазды  сенімді түрде журналист Гүлжан Ерғалиева.

«Иә, «Аманат» 50 пайыздан аз, ЖСДП 7 пайыз алады, бірақ қалған партияларда бұрынғыдай  армандарын шындыққа айналдырғысы келетіндей сезім бар.

«Республика партиясы сайлау жарияланған күннің қарсаңында құрылды және сәйкесінше бір жарым айда сайлаушылардың көзайымына айнала алмайды. Сонымен қатар, бұл партия өзін әлі ешқандай жағынан көрсеткен жоқ» деп есептейді саясаттанушы Қазбек Бейсебаев.

Өз кезегінде журналист Бигелді Ғабдуллин ел бойынша да, «саясатқа сұлық қарайтын»  Алматы үшін де нақты болжамдарға жүгінді.

Бұл адамдар кімге дауыс береді? Сірә, 18 наурызға дейін үгіт-насихат жұмыстарын сауатты жүргізген партия ретінде  «Аманаттың» алға шыққанын ескерсек, партия Алматыдағы жақтастарын 53-55 пайызға дейін жеткізе алады деп болжауға болады.

«Алматыда өткен бірқатар сайлауда оппозициялық көзқарастағы электораттың үлесі басқа аймақтарға қарағанда дәстүрлі түрде жоғары болып келеді («Аманат» («НұрОтан») бұл қалада әдетте республикалық көрсеткіштен 10-15%-ға аз алды. Осы фактіні ескере отырып, егер Алматыда Аманат шамамен 55 пайыз жинаса, жалпы Қазақстанда ол шамамен 63-65 пайыз дауысқа ие болады деп болжауға болады»  деп есептейді Ғабдуллин.

Қалай болғанда да, біздің сарапшылар кем дегенде ортақ бір нәрсеге келіседі: алдағы сайлау Қазақстанның саяси жүйесін кезең-кезеңмен қайта форматтау кеңістігінде өтеді.